آمريكا روز به روز بحراني تر
دولت ايالات متحده پس از اين اقدام دانشجويان خط امام، چند واكنش اوليه نشان داد: توقف واردات نفت ايران، اخراج شماري از ايرانيان مقيم ايالات متحده و بلوكه كردن داراييها و سرمايههاي ايران. پيش از وقوع اين اتفاق، جيمي كارتر شمار ديپلماتهاي آمريكايي حاضر در ايران را از 1000 نفر به حدود 60 نفر كاسته بود.
در ساعات ابتدايي تسخير سفارت، دولت ايالات متحده حتي نميدانست با چه كساني طرف است. 25 بهمن ماه 1357 نيز سفارت آمريكا توسط چريكهاي فدايي خلق تسخير شده بود و پس از چند ساعت با پادرمياني و دستور كميته انقلاب گروگانها آزاد شده بودند. وجود چنين پيشزمينهاي سبب ميشد تا در روز نخست اين گمان تقويت شود كه اين گروگانها نيز ظرف چند ساعت آتي آزاد خواهند شد، خاصه اينكه صبح آن روز دانشجويان گفته بودند احتمالا 2 يا 3 روز در سفارت بمانند؛ اما با صدور بيانيه امام خميني در عصر سيزدهم آبان كه از اين اقدام حمايت كرده بود، ماجرا ابعادي جديتر يافت.
در ايرانيكا راجع به اين واقعه آمده است كه در روزهاي ابتدايي كارتر تلاش ميكرد تا ضمن شكلدهي اجماعي عليه ايران در جامعه جهاني كه منجر به انزواي كشورمان شود، راه مذاكره را پي بگيرد. به همين منظور او دو فرستاده ويژه به نزد بنيانگذار انقلاب روانه كرد؛رمزي كلارك، دادستان كل سابق آمريكا كه از ابتدا نظر مثبتي نسبت به انقلاب ايران داشت و ويليام ميلر، كارمند پيشين سناي آمريكا كه به فارسي مسلط بود. اين دو نفر ماموريت داشتند تا نامه دستنوشت كارتر «خطاب به آيتالله خميني عزيز» را ابلاغ كند. در اين نامه آزادي گروگانها در قبال روابط دوستانه دوجانبه پيشنهاد شده بود. با اين حال خبر نامه به رسانههاي آمريكا درز كرد و در سوي ديگر بنيانگذار انقلاب از ملاقات با فرستادههاي كارتر امتناع كرد و سبب شد تا نخستين تلاش او شكست بخورد. امام خميني حتي مقامات ايران را از برقراري ارتباط با اين فرستادهها برحذر داشت. خبر اين تلاش ناكام هفدهم آبان ماه در روزنامه اطلاعات منتشر شد.
كارتر پس از ناكامي سياسي به ابزار اقتصادي متوسل شد. در روز 12 نوامبر برابر با بيست و يكم آبانماه ايالات متحده اعلام كرد كه نفت ايران را نخواهد خريد. 2 روز بعد كارتر دستور بلوكه شدن تمامي داراييها، اموال و حسابهاي بانكي دولت ايران در ايالات متحده را داد. همچنين كليه دانشجويان ايراني را كه بين 45 هزار تا 50 هزار نفر تخمين زده ميشدند، ملزم به ثبت اطلاعات خود در اداره مهاجرت كرد و كساني را كه تاريخ ويزاي آنهاي منقضي شده بود، از آمريكا اخراج كرد. 4 روز بعد، يعني در 26 آبانماه گروگانهاي غيرآمريكايي، سياهپوست و زن به دستور رهبر انقلاب آزاد شدند. اين ميتوانست واكنشي به اقدام كارتر تلقي شود، اما گذر زمان نشان داد ماجرا به اين سادگي پيش نميرود و قرار نيست به اين سادگي حل شود.
7 روز اول: گزارش كار روزانه كارتر
يكي از منابع نسبتا جالب درباره واكنش دولتمردان ايالات متحده به بحران پيش آمده، دفترچه يادداشت روزانه جيمي كارتر، رئيسجمهور وقت اين كشور است كه از كتابخانه وي قابل دسترسي است. اگرچه اين دفترچه به شرح ماوقع نميپردازد و به ريزملاقاتها و اقدامات كارتر اشاره نميكند؛ اما حاوي اطلاعات درخور توجهي است كه با تطبيق آنها با اقدامات روزهاي نخستين آمريكا ميتوان بروشني مبناي اقدامات اين كشور را يافت. آنچه در پي ميآيد، خلاصهاي از وقايع مربوط به ايران در 8 روز كاري كارتر پس از تسخير سفارت توسط دانشجويان پيرو خط امام است.
چهارم نوامبر، سيزدهم آبانماه: كارتر به خاطر آخر هفته در كمپ ديويد به سر ميبرد. برنامه روزانه او با تماس با برژينسكي، مسوول شوراي امنيت ملي ايالات متحده آغاز ميشود. تسخير در ساعت 30 /2 بامداد به وقت ايالات متحده آغاز شده بود. او سپس با وانس، وزير امور خارجه وقت آمريكا تماس ميگيرد. كارتر در اين روز، موضعگيري خاصي نسبت به اتفاق گروگانگيري از خود نشان نداده است. هرچند بعيد نيست محتواي تماسهاي او با مسوولان امنيت ملي و سياست خارجي كشورش در پي بحران سفارت بوده باشد.
پنجم نوامبر، چهارده آبان: رئيسجمهور آمريكا صبح آن روز كمپ ديويد را با هليكوپتر نيروي دريايي به مقصد كاخ سفيد ترك ميكند. او در كاخ سفيد با برژينسكي و هاميلتون جردن ملاقات ميكند. وي در اين روز يك مصاحبه مطبوعاتي نيز داشته، اما ظاهراً موضوع آن مربوط به مساله گروگانگيري نبوده است. دفترچه روزانه اشاره خاصي به مساله گروگانگيري نميكند.
ششم نوامبر، پانزدهم آبان ماه: صبح در كاخ سفيد جلسهاي با موضوع ايران برگزار ميشود. سايروس وانس وزير خارجه، نيوسام قائممقام وزير خارجه، گري سيك عضو شوراي امنيت ملي، براون وزير دفاع، پاول و هاميلتون جردن در اين نشست حضور داشتهاند. بعدازظهر آن روز، كارتر در نشست شوراي امنيت ملي با موضوع وضعيت ايران شركت ميكند. بعيد نيست در اين جلسه درباره 2 فرستاده ويژه كارتر به ايران تصميمگيري شده باشد.
هفتم نوامبر، شانزدهم آبانماه: در دفترچه روزانه كارتر، اشاره خاصي به مساله ايران نشده است. او در اين روز تماسهاي متعددي با وزير امور خارجه خويش داشته است.
هشتم نوامبر، هفدهم آبانماه: روز با ملاقات رئيس شوراي امنيت ملي، وزير امور خارجه و وزير دفاع آغاز شده است. با اين حال در دفترچه روزانه، اشاره خاصي به مساله ايران نشده است.
نهم نوامبر، هجدهم آبانماه: صبحانه كاخ سفيد با حضور اعضاي بلندپايه وزارت امور خارجه و شوراي عالي امنيت ملي برگزار ميشود. اين جلسه پس از صبحانه نيز ادامه مييابد. كارتر به صورت جداگانه نيز با برخي اعضاي اين جلسه ملاقات ميكند. او ظهر روز دوشنبه با خانواده گروگانهاي آمريكايي ملاقات كرد.
دهم نوامبر، نوزدهم آبان ماه: صبح جلسهاي با حضور برژينسكي و وانس، رئيس شوراي امنيت ملي و وزير امور خارجه اين كشور برگزار ميشود. رئيسجمهور آمريكا بعدازظهر آن روز تماسهاي غيرمعمولي با چند سناتور ارشد، برژينسكي و همين طور مشاور رسانهاي خويش داشته است.
يازدهم نوامبر، بيستم آبانماه: كارتر صبح خويش را با ملاقات برژينسكي شروع ميكند. با وجود برنامههاي مربوط به آخر هفته كه در دفترچه وي ديده ميشود، او ظهر نيز دوباره با برژينسكي ملاقات ميكند. طي بعدازظهر با برخي وزراي خود از جمله وزير خارجه و وزير خزانهداري تماس ميگيرد. همين طور مجددا با برژينسكي تماس ميگيرد. وي در طول روز نيز تماسهاي متعدد و كوتاهمدت با افراد ديگري نظير هاميلتون جردن و پاول كه در جلسات مربوط به وضعيت ايران مشاركت ميكردند، داشت. او در ساعات پاياني روز جلسهاي با محوريت مساله ايران با برخي مقامات رسمي بلندپايه داشته است. برنامه فشرده او با تيم سياست خارجي ايالات متحده احتمالا درباره اتخاذ نخستين تصميم ايالات متحده در واكنش به ايران، يعني تحريم نفت ايران بوده است. احتمالا در اين روز نسبت به اقدامات اقتصادي ايالات متحده كه با تحريم نفت ايران آغاز شد، تصميمگيري صورت گرفته است.
كليدها در دست كه بود؟
نگاهي به دفترچه روزانه كارتر در روزهاي ابتدايي بحران نشان ميدهد نقش اساسي در ماجراي سفارت را نه سايروس وانس، وزير امور خارجه كه برژينسكي رئيس شوراي امنيت ملي آمريكا و مشاور كارتر بازي ميكرد. ظاهرا هنوز شمار فراواني از نوشتههاي برژينسكي راجع به سالهاي 1976 تا 1980 در طبقهبندي فوقمحرمانه قرار دارند. مجموعه اسناد وزارت خارجه آمريكا نيز ميتواند نقش ويژهاي در بازخواني تحليلها و چارهجوييهاي دولتمردان اين كشور در بحران پيش آمده داشته باشد. براساس برنامه اين وزارتخانه، اسناد مربوط به سالهاي رياست جمهوري كارتر در اواسط سال 2012 منتشر خواهد شد كه يك جلد از آنها كاملا به بحران سفارت آمريكا در ايران اختصاص دارد.