دیپلماسی ایرانی در حیاط خلوت آمریکا
درحالی که آمریکا همراه با پنج قدرت دیگر رو در روی ایران درباره تامین سوخت رآکتور تهران گفت‌وگو می‌کنند، ایران و آمریکای لاتین توافقنامه‌های همکاری و اقتصادی گوناگونی را امضا می‌کنند. قراردادهایی برای همکاری با کشورهایی از جمله برزیل - که قبل از پیوستن به ان.پی.تی، بطور صلح آمیز هسته‌یی شده است و امروز در شورای امنیت سازمان ملل عضو موقت است - روی میز کار ایران است.
این روزها رابطه ایران با آرژانتین که در اوایل انقلاب با ایران همکاری نزدیکی داشت، جای خود را به روابط ایران با بزرگترین کشور این منطقه، برزیل داده است و حضور احمدی نژاد در برزیل فصل جدید از روابط ایران با آمریکای لاتین را درپی خواهد داشت.
به گزارش خبرنگار سیاسی خارجی خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، بازخوانی رابطه ایران و کشورهای آمریکای لاتین پیش از همه نیازمند بررسی تاریخ روابط این کشورها با همسایه اصلی آنها آمریکاست.
آمریکای لاتین:
آمریکای لاتین منطقه‌یی ٢١٠٦٩٥٠١ کیلومتری از قاره آمریکاست که در آن مردم ملت‌های متنوع با زبان‌های عمدتا اسپانیایی و پرتغالی زندگی می‌کنند. مکزیک، آمریکای مرکزی، آمریکای جنوبی و کارائیب که ٢٠ کشور آرژانتین، بولیوی، برزیل، شیلی، کلمبیا، کاستاریکا، کوبا، جمهوری دومینیکن، اکوادر، السالوادور، ونزوئلا و اروگوئه، پرو، پاراگوئه، پاناما، نیکاراگوئه، مکزیک، هندوراس، هائیتی و گواتامالا و ١٠ واحد سیاسی وابسته که معروف ترین آنها پرتوریکو وابسته سیاسی آمریکا اعضای آن می باشند و جمعیتی معادل ٥٤١ میلیون نفر را در خود جای داده است.
آمریکای لاتین با داشتن ٤/٥ تریلیون دلار تولید ناخالص داخلی،٤٢٣ میلیارد دلار صادرات کالا و خدمات و ٣٦٨ میلیارد دلار واردات کالا و خدمات (در سال ٢٠٠٥) و برخورداری از منابع عظیم نفت و گاز وظرفیت های بالای معدنی، صنعتی و کشاورزی از دیر باز مورد توجه آمریکا بوده و این کشور از اواخر قرن نوزدهم و مطرح شدن دکترین مونروئه و شروع سیاست انزوا گرایی همواره تلاش کرده تا به دو طریق نظامی و اقتصادی سلطه و نفوذ مطلقی بر منطقه داشته باشد.
آمریکا و آمریکای لاتین:
آزادی خواهی آمریکا پس از انقلاب این کشور به عنوان عامل جذب دولت‌های آمریکای لاتین، با تغییر منافع آمریکا و گرایش این کشور به سمت قدرت‌های بزرگ، جذابیت همکاری را برای دولت های آزادی خواه آمریکای لاتین خاکستری رنگ کرد و این کشورها را به خوداتکایی برای پیشرفت‌های اقتصادی با بهره برداری از منابع زیرزمینی سوق داد.
اولین حرکت آمریکا برای استیلا بر آمریکای لاتین انتشار دکترین مونروئه در سال ١٨٢٣ بود. از آن زمان، به تدریج امریکای لاتین به حیاط خلوت آمریکا تبدیل شد. با تداوم دیپلماسی دلار و جنگ‌های موز آمریکا به عنوان امپریالیست جدید منطقه و به جای قدرت‌های استعماری اروپایی مطرح و عداوت و دشمنی مردم و نخبگان فکری و سیاسی آمریکای لاتین نسبت به آن فراهم شد؛ دولتمردان آمریکا در اواخر دهه ٢٠ از این امر آگاهی یافتند و تلاش کردند تا با پایان دادن به جنگ های موز و اعلام سیاست حسن همجواری در سال ١٩٣٣ توسط فرانکلین روزولت باعث توقف روند انزجار گردند.
بعد از جنگ جهانی دوم و آغاز جنگ سرد، مبارزه با کمونیسم و بلوک شرق در رأس سیاست های امنیتی و خارجی ایالات متحده قرار گرفته و به این منظور قراردادهای امنیتی و اقتصادی از جمله پیمان امنیتی (دفاع نیمکره) در سال ١٩٤٧ بین امریکا و اکثر کشورهای آمریکای لاتین منعقد گردید، اما با وجود تلاش‌های آمریکا از جمله تشکیل سازمان‌های اقتصادی، با انقلاب کوبا در سال ١٩٥٩ اولین شکست جدی آمریکا در آمریکای لاتین ظهور کرد.
به دنبال این انقلاب و سیاست های کندی، آمریکا برای مدت کوتاهی چند هفته تا چند ماه روابط دیپلماتیک خود را با چندین حکومت دیکتاتوری در منطقه، از جمله آرژانتین، جمهوری دومینیکن، اکوادور، گواتمالا، هندوراس و پرو قطع کرد.
استقرار موشک‌های حامل کلاهک هسته‌یی شوروی در کوبا، عملا چالش‌های آمریکا در آمریکای لاتین را از سطح منطقه‌های به سطحی بین المللی ارتقا داد و به سیاست آن، ابعاد امنیتی و نظامی تازه‌ای بخشید. در دهه ١٩٧٠ کودتای پینوشه در شیلی، حکومت الفردو استرونسر در پاراگوئه، حکومت هوگوبانزر در بولیوی، حکومت خوان ماریا بور دابری در اروگوئه با حمایت آمریکا در آمریکای لاتین شکل گرفت.
کودتای نظامی در آرژانتین، نیکاراگوا، گواتمالا و السالوادر نیزدر ادامه مورد حمایت ایالات متحده قرار گرفتند. آمریکا با عملیات چارلی و کمک دولت نظامی آرژانتین، تاکتیک های ترور دولتی را در سراسر آمریکای لاتین گسترش داد و جنگی به نام جنگ کثیف را در این منطقه بوجودآورد که تا دهه ١٩٩٠ ادامه یافت و به کشته و ناپدید شدن هزاران نفر در کشورهای آمریکای لاتین انجامید.
جنگ علیه موادمخدر عملا تا پایان دهه ١٩٩٠ و با برنامه کلمبیا دوران پایان دکترین دفاع نمیکره، از سوی ایالات متحده نامیده شد.
پس از حوادث ١١ سپتامبر ٢٠٠١ دید امنیتی نگاه غالب در سیاست آمریکا به آمریکای لاتین شد و در نتیجه سیاست آمریکا نسبت به آمریکای لاتین به سیاست این کشور در زمان دولت ریگان و در اوج دوران جنگ سرد، بازگشت و همگرایی منطقه‌ای را با وجود دولت های مستقل در آمریکای لاتین به عنوان یک رویکرد جایگزین در مقابل وابستگی به آمریکا برای کشورهای این منطقه در اولویت قرار داد.
ایران و آمریکای لاتین:
روابط ایران و آمریکای لاتین به ١٩٠٢ میلادی، یعنی زمان سفر اسحاق خان مفخم الدوله، وزیر مختار ایران در واشنگتن، به آمریکای جنوبی و امضای عهدنامه مودت و تجارت با کشورهای مکزیک، برزیل، آرژانتین، اروگوئه و شیلی باز می گردد، که بعد از سی سال و با به قدرت رسیدن رضا خان پهلوی، این روابط به برقراری روابط سیاسی و گشایش سفارتخانه ارتقا یافت. در دوران محمد رضا پهلوی، این روابط متأثر از نظام بین المللی وفضای غالب بر آن ؛ یعنی جنگ سرد و نیز موقعیت ایران و کشورهای منطقه در استراتژی کمونیست ستیزی ایالات متحده قرار داشت. در این دوران به خاطر نزدیکی ایران با کشورهای منطقه به عنوان متحدین ایالات متحده روابط از ماهیتی کاملا سیاسی برخوردار بود و مفاهمه وگفتمان بین طرفین جریان داشت. در بعد اقتصادی درآمدهای نفتی ایران مورد توجه کشورهای آمریکای لاتین بود و در این چارچوب ایران با توصیه آمریکا در برخی از کشورهای منطقه، نظیر برزیل سرمایه گذاری کرد و پرو به دنبال اخذ اعتبارات بلند مدت از کشورمان بود.
در سال های آغازین انقلاب با بحرانی شدن روابط ایران و آمریکا، کشورهای آمریکای لاتین نظیر مکزیک و شیلی تحت تأثیر امریکا روابط خود را با ایران به حالت تعلیق در آوردند و برخی دیگر به شکل غیرفعال به کار خود ادامه دادند. با گذشت زمان، وقوع جنگ تحمیلی و تلاش ایران برای برون رفت از انزوای سیاسی و اقتصادی، گسترش روابط با کشورهای آمریکای لاتین در دستور کار قرار گرفت و تا پایان جنگ و دوران سازندگی، سفارتخانه های ایران در کشورهای شیلی، اروگوئه، کوبا، نیکاراگوئه و کلمبیا افتتاح و آغاز به کار کردند.
با توجه به تحریم‌های اقتصادی، واردات از آمریکای لاتین افزایش یافت و کشورهایی چون آرژانتین، برزیل و اروگوئه به عمده ترین مبادی وارداتی ایران در امریکای لاتین تبدیل شدند. با این وجود و علیرغم توسعه و افزایش چشمگیر روابط تجاری و اقتصادی، روابط سیاسی چندان در حد انتظار نبود و منافع ایران در سطح بین المللی را تأمین نمی کرد.
پایان جنگ سرد و تغییرات نظام بین المللی، سرفصل جدیدی را برای روابط ایران و امریکای لاتین رقم زد و کشورهای منطقه، توجه بیشتری به حوزه های خارجی از محیط سنتی خود نشان دادند و بدین ترتیب زمینه را برای گسترش روابط فراهم ساختند.
در دوران سازندگی روابط ایران و امریکای لاتین در بخش فرهنگی و تجاری و اقتصادی شاهد رشد بودند و با روی کار آمدن سید محمد خاتمی و دوران هشت ساله ریاست جمهوری وی، تحرک سیاسی و گسترش روابط در این حوزه نیز میسر گردید. خاتمی به ونزوئلا و کوبا، حبیبی(معاون اول) به کلمبیا، ونزوئلا و کوبا و هوگو چاوز (دو بار) و فیدل کاسترو (یک بار) و همچنین وزرای خارجه ونزوئلا، اروگوئه، کوبا و رئیس مجلس کلمبیا به ایران سفر کردند تا روابط کشورهای آزادی خواه و مبارز با امپریالیسم توسعه یابد.
تماس بین مقامات در مجامع بین المللی، از جمله ملاقات رؤسای جمهور ایران و برزیل در جاکارتا (اجلاس غیر متعهدها) و ایجاد مکانیسم های مشورتی با هدف نزدیک سازی مواضع بین ایران و کشورهای امریکای لاتین از دیگر نمونه‌های روابط در این دوره است.
با قدرت گرفتن احزاب چپ گرا و ناسیونالیست و اولویت‌های آنان در سیاست های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و خارجی که در راستای منافع جمهوری اسلامی قرار دارد، روابط ایران با آمریکای لاتین وارد مرحله جدیدی گردید. از ویژگی های مهم این دوره تقویت روابط سیاسی و اقتصادی است.
در دولت احمدی نژاد بارها سفر در سطح بالا به آمریکای لاتین انجام شد و بارها نیز ایران میزبان برخی از رهبران این منطقه بوده است. در دولت نهم توجه به آمریکای لاتین در اولویت سیاست خارجی قرارگرفت. بدون شک مبارزه با امپریالیستی به نام ایالات متحده ومنافع اقتصادی و تجاری، موتور محرکه روابط دوجانبه بوده است.
مبارزه با آمریکا عامل وحدت رهبران کشورهای نوظهور آمریکای لاتین با ایران است. اما از بعد اقتصادی منطقه بسیار وسیع آمریکای لاتین با برخورداری ازمنابع عظیم نفت و گاز و ظرفیت های بالای معدنی، صنعتی و کشاورزی می تواند شریک اقتصادی بسیار خوبی برای جمهوری اسلامی ایران باشد، که با افزودن فرصت های تجاری و سرمایه گذاری به آن می توان به توانمندی‌های چشم گیری در زمینه اقتصادی دست یافت. در این زمینه ایران، علاوه بر صادرات نفت، از توانایی بالایی برای صادرات خدمات مهندسی و فنی، تولیدات و مصنوعات فولادی و مسی، تولیدات پتروشیمی، تولیدات پلاستیکی و غیره برخوردار است و به واسطه موقعیت ژئواستراتژیک خود در خاورمیانه و توانایی های اقتصادی می تواند نقش مهمی را در متنوع سازی روابط تجاری و اقتصادی کشورهای آمریکای لاتین ایفا نماید.
سفرهای متعدد رهبران آمریکای لاتین به تهران و بازدیدهای احمدی‌نژاد از این کشورها، به تقویت جبهه ضد امپریالیستی و توسعه روابط اقتصادی با کشورهایی شده است که هر چند با ایران ایدئولوژی دینی مشترکی ندارند اما منافع یکدیگر را با اتکا بر منابع طبیعی و زیرزمینی تامین می کنند و هم چنین از حقوق صلح آمیز و انسان دوستانه یکدیگر در سازمان های بین المللی دفاع می کنند.
سفر احمدی نژاد به آمریکای لاتین که از امروز(دوشنبه) به مقصد برزیل، ونزوئلا و بولیوی آغاز می‌شود، نیز گامی رو به جلو در توسعه روابط ایران با هم‌پیمانان خود در حیاط خلوت آمریکاست. اگرچه ونزوئلا با ایران روابط گرمی دارد و هر دو رییس جمهور در آخرین دیدار گروه دو را در برابر گروه ٢٠ تشکیل دادند، اما این اولین سفر یک مقام عالی رتبه ایرانی پس از انقلاب به کشور برزیل است، کشوری که تکنولوژی سوخت گیاهی و منابع اورانیوم غنی دارد که تاکنون به گفته مقام های رسمی به بهره برداری نرسیده است و یکی از اعضای معاهده خلع سلاح‌های هسته‌یی آمریکای لاتین است. در این میان گرچه شایعه صدور اورانیوم ونزوئلا به تهران از سوی مقام های رسمی تکذیب شده است، اما آن چه مسلم است این است که کشورهای آمریکای لاتین از ذخایر زیرزمینی دست نخورده ای برخوردارند که برای استفاده کشورهای مختلف عامل محرکی است تا با اعطای امکاناتی از جمله نقش های کلیدی در دیپلماسی بین المللی ، آنها را جذب جبهه خود سازند.
اگرچه بهره برداری از این منابع و حمایت های بین المللی خواست ایران است اما از سوی دیگر به اعتراف مقام‌های رسمی این کشورها، ایران نیز راهی برای رسیدن آنها به منافعشان از جمله ورود به آسیای میانه، سازمان منطقه ای خاورمیانه و به دست آوردن بازراهای کالاهای تولیدی و فناوری‌های علمی می باشد.
منابع:
- احمد نقیب زاده، مطالعه تطبیقی نگاه اروپا و آمریکا به آمریکای لاتین و پیامدها، فصلنامه سیاست خارجی، خرداد ١٣٨٥.
- امیر حسین اصطباری، جمهوری اسلامی ایران با ایالات متحده و محور جدید سوسیالیسم در آمریکای لاتین، کتابخانه دیجیتالی دیده بهمن ١٣٨٤.
- آمریکا و آمریکای لاتین بعد از ١١ سپتامبر، روزنامه همشهری، ٢٦آبان ١٣٨٤.
- نوام چامسکی، چشم انداز تاریخی توسعه منطقه ای در آسیای شرقی و امریکای لاتین، پایگاه اطلاع رسانی فرهنگ و توسعه، ١٢اسفند ١٣٨٥.
- سیاست خارجی فعال در آمریکای لاتین، همشهری، آنلاین، ٧مهر ١٣٨٦.
- شیوه های جدید سلطه در آمریکای لاتین، روزنامه کیهان، ٢٤دی ١٣٨٦.
- محمد علی ضیایی، تاریخ روابط دیپلماتیک ایران و کشورهای آمریکای لاتین، همشهری آنلاین، ١٥ دی ١٣٨٥