قتل كنسوليار آمريكا
يكي مي گفت ديشب فلان كور شفا يافته و چشمش بينا شده است يا فلان افليج شفا يافته و با پاي خود به حركت آمده است، يكي مي گفت فلان بيمار يك شب پاي سقاخانه خوابيده و شفا گرفته است و….
اين اطلاعات افواهي كار خود را كرد به صورتي كه در بعضي گذرها به ميمنت اين بركات چراغاني كردند و شيريني پخش نمودند. اين امر تنها به اين ختم نشده به صورتي كه حتي از محلات ديگر تهران دسته هايي حركت كرده و با هيئت و تشكيلاتي مخصوص به طرف سقاخانۀ شيخ هادي حركت مي كردند و به مناسبت اينكه گفته مي شد چند شب قبل يك نفر بهايي قصد داشته سم در سقاخانه بريزد كور شده با يكديگر اين شعر را با آهنگ مي‌خواندند:
چهارراه آقا شيخ هادي از معجز ابوالفضل كور شده چشم بابي
اين تظاهرات و حركتهاي مذهبي گاه فراتر از آن مي رفت و برخي از دسته ها كه به سوي چهارراه شيخ هادي حركت مي كردند با ساختن هيكلي از چوب و كهنه و پنبه و سوار كردن آن به صورت وارونه بر خري با شعار “اين بابي بي غيرت ياغي شده با ملت“ طعنه أي هم بر ضد رئيس الوزراء وقتي يعني رضاخان سردارسپه مي زدند و استفاده سياسي مي‌كردند.
جالب اينجاست، رضاخان نيز كه منزلش نزديك محل گذر اين هيئتهاي مذهبي بود در هنگام حركت اين دسته ها به نظاره آن مي رفت و حتي گاهي چند قدمي در مشايعت آنان حركت مي‌كرد.
چنين اتفاقاتي در كشورهاي شرقي همواره جلب توجه اروپائيان را مي نمود و مطبوعات آن زمان اروپا نيز پر بود از اينگونه وقايع ملل شرقي. واقعه سقاخانه توجه شخصي به نام رابرت ويتني ايمبري (Robert Whitney Imbrie) كنسوليار سفارت امريكا در تهران را جلب كرد. وي كه علاوه بر كار سياسي خبرنگار افتخاري مجله معتبر و معروف نشنال جيوگرافي نيز بود بهترين سوژه را براي نشريه‌اش يافته بود. وي در يك بعدازظهر گرم روز جمعه 27 تير ماه همان سال همراه با دوستش بالوين سيمور كه از اتباع آمريكا بود سه پايه و دوربين عكاسي را برداشت تا گزارشي دست اول از اين واقعه ضبط و ثبت كنند. طبق معمول آن چند روزه و به علت تعطيلي آخر هفته، جمعيت زيادي به دور سقاخانه گرد آمده بودند و صداي صلوات و نوحه‌ها و نواهاي مختلف معمول آن زمان فضاي پرهياهويي در آن منطقه ايجاد كرده بود.
ايمبري و سيمور كه راهي براي ادامه حركت درشكه خود نمي ديدند در فاصله چند صدمتري سقاخانه از درشكه پياده شده و با حمل وسايل عكسبرداري با پاي پياده به سوي سقاخانه حركت كردند. جمعيت كه نظاره‌گر اين خارجيان بود دالاني براي آنان به سمت سقاخانه باز كرد. در نزديكي سقاخانه و جايي كه زنها اجتماع كرده بودند ايمبري سه پايه و دوربين را جهت عكسبرداري نصب مي‌كند كه با اعتراض مردم روبه رو مي شود آنها حضور وي و عكسبرداري از جمع زنان را نمي‌پذيرفتند. ايمبري كه گرماي شديد هوا و سر و صداي جمعيت و اعتراض آنان عصبانيش كرده بود مجددا سه پايه را برداشته و از سمت چپ سقاخانه آماده عكسبرداري مي شود. مردم تهييج شده و بدبين به اين دو نفر، به سمتشان رفته و با گذاشتن كلاه و عبا جلو لنز دوربين مانع از انجام عكسبرداري مي‌شوند. ايمبري كه شديدا عصباني شده بود شروع به سر و صدا مي‌كند و با فاصله گرفتن از سقاخانه وسايل عكسبرداري را در خيابان كار مي گذارد. جمعيت از سماجت ايمبري عصباني‌تر و جري‌تر مي‌شوند. در اين هنگام اتفاقي مي‌افتد كه به يكباره جمعيت به هيجان مي آيد؛ موتورسيكلت سواري فرياد مي زند: “ اينها كه مي‌خواهند عكس بيندازند همان كساني هستند كه مي خواستند آب سقاخانه را مسموم كنند“.
اين حرف به سان كبريتي در ميان باروت بود. ايمبري و رفيقش كه حركت غيرطبيعي و هيجاني جمعيت به سوي خود را نظاره مي كردند متوجه وضعيت بغرنج خود مي شوند و با جاگذاشتن وسائلشان سريعا در حالي كه جمعيت به دنبالشان مي دويدند سوار درشكه شده و از آنجا دور مي شوند. مردم نيز با چوب و سنگ درشكه را تعقيب مي‌كنند. سورچي با اصابت سنگي بيهوش شده و بر زمين مي‌افتد. فوراً يك نفر نظامي كه در محل حضور داشت در حالي كه مردم سرگرم ضرب و شتم دو نفر آمريكايي بودند مجدداً درشكه را به سمت ميدان توپخانه و يا سپه آن روز به حركت درمي آورد ولي وي نيز مورد اصابت سنگ قرار مي گيرد و بيهوش مي شود. اين بار شدت ضربت چنان بود كه اين نظامي فرداي آن روز فوت مي‌كند. ضرب و شتم اين دو نفر مجدداً شروع مي شود و نظاميان و پليسي كه دور و بر جمعيت حضور داشتند چندان دخالتي نمي كنند. حال ايمبري چنان وخيم است كه از ميدان حسن‌آباد به وسيله اتومبيل به بيمارستان شهرباني منتقل مي شود. ولي مردم تهييج شده حتي وي را در بيمارستان امان نمي دهند و با شكستن درو پنجره بيمارستان وي را مورد ضرب و شتم قرار مي دهند. سيمور نيز كه جراحت كمتري برداشته بود با زرنگي از بيمارستان فرار مي كند. دكتر عليم‌الدوله طبيب شهرباني و دكتر سفارت آمريكا براي نجات جان كنسوليار سفارت دست به هر كاري مي زند ولي وي بعد از صحبت كوتاهي با همسرش در ساعت پنج بعدازظهر همان روز از دنيا مي‌رود.
اين واقعه سر و صدايي در محافل سياسي و اقتصادي آن روز به پا كرد و منجر به نتايج مهم سياسي و اقتصادي در اوضاع آن روز ايران شد كه به آن مي‌پردازيم.
به نظر مي رسد اين واقعه از دو جنبه قابل بررسي است: 1. رقابت بين شركتهاي نفتي انگليس و آمريكا كه هر كدام به دنبال تثبيت منافع خود در ايران بودند. 2. تلاش رضاخان براي دست گرفتن زمام امور و كسب قدرت بيشتر.
البته پذيرفتن يكي از اين دلايل نافي دليل ديگر نيست و در واقع آنها مي توانند مكمل يكديگر باشند.
در فروردين 1303 دولت لايحه أي تقديم مجلس كرد كه متضمن تصويب قرار داد با شركت نفتي سينكلر بود. امضاي اين قرارداد و شركت آمريكائيان در آن، باتوجه به وضعيت سياسي و اقتصادي بغرنج آن زمان ايران، براي سياستمداران ايراني تنها راه حل ممكن محسوب مي شد كه به وسيله آن از سلطه و فشار شوروي و انگليس رقباي سنتي در ايران بكاهند. اين لايحه در گير و دار تصويب قرار داشت كه ايمبري كشته شد و اين امر تصويب اين طرح را تحت الشعاع خود قرار داد. شركت سينكلر با اينكه سود سرشاري از اين قرارداد مي برد ولي به يك دليل عمده در اين زمان به مشكل لاينحلي برخورد كرده بود و آن راه صدور نفت شمال بود. مسلماً انگليس اجازه عبور نفت شمال را از جنوب كشور نمي داد و تنها راه اقتصادي ممكن از خاك شوروي بود كه به دلايلي ديگر رابطه اقتصادي اين شركت و دولت شوروي به تيرگي گرائيده بود و قتل ايمبري بهترين فرصت براي شركت سينكلر بود كه از زير تعهدات خود شانه خالي كند و اين كار را به دليل ناامني در ايران ملغي عنوان كرد.
مسئله نفت شمال پس از اين وقايع به موضوعي لاينحل تبديل شد و هرچند كه انگليس به آن دست نيافته ولي ديگر رقيبان اين كشور از صحنه بيرون رفتند. قتل ايمبري بر قدرت رضاخان افزود زيرا رضاخان كه در اين زمان زمام امور را در غياب احمدشاه كه در سفر اروپا به سر مي برد در دست داشت با پيش آمدن واقعه جمهوري خواهي و قتل ميرزاده عشقي به شكل محسوسي وجهه اش را از دست داده بود و اقليت مجلس و عمده مخالفانش جو سنگيني بر عليه وي ايجاد كرده بودند. رضاخان با اين ضرباتي كه از مخالفان خورده بود درصدد استفاده از فرصتي برآمد كه بتواند اين موج مخالفان را سركوب كند و بهترين فرصت، واقعه قتل ماژور ايمبري بود. پيشدستي رضاخان و بهره برداري از اين قتل و حوادث ناشي از اين جريان گوياي آن است كه وي از قتل ايمبري چندان هم نگران و مشوش نشد و از اين فرصت بيشترين سود را هم بود.
مظنون بودن اين جريان زماني بيشتر احساس مي شود كه قتل ايمبري و مضروب شدن دوستش در روز روشن، مقابل چشمان نظاميان و افراد نظميه تهران در بيمارستان نظميه اتفاق مي افتد بدون آنكه اين نيروها چندان واكنشي به نفع مقتول از خود نشان دهند. در محكمه نظامي كه بعداً تشكيل شد يك نظامي محكوم به اعدام و ده نفر ديگر از صاحب منصبان به اخراج از قشون و يا حبس و تنزل درجه محكوم شوند كه اين خود، نمايانگر حضور عده زيادي از نظاميان در صحنه قتل است.
از سوي ديگر، حملات تبليغاتي شديدي، به اشاره رضاخان بر ضد نمايندگان مخالف مجلس شروع شد و روزنامه هاي طرفدار رضاخان قتل ايمبري را به مخالفان رضاخان نسبت دادند و حتي كار به آنجا كشيد كه برخي نشريات، خبرگزاريهاي خارجي با تفسير و تحليل واقعهء قتل ايمبري را كار مخالفان رضاخان دانستند. در كنار اين تبليغات رسمي عوامل رضاخان بيكار ننشسته و با ارسال تلگرافها و طومارهايي از تهران و ولايات ضمن اعلام انزجار از قتل ايمبري پشتيباني خود را از حكومت نظامي و رضاخان ابراز داشتند.
نهايتا با عذرخواهي ايران و با دادن غرامت به مبلغ شصت هزار دلار به بازماندگان ايمبري اين غائله از لحاظ دولتين ايران و آمريكا به پايان رسيد. ولي پيروز اصلي اين ميدان دولت انگلستان در بيرون كردن رقباي قدرتمند جديد و شخص رضاخان بودند كه جاده پر دست انداز قدرت را در پيش روي خود صاف و هموار كردند.