انتخابات مکانیزه؛ ضرورت ها - ابهامات - نگرانی ها

امروزه با توجه به اهمیت مقوله انتخابات در جوامع دموکراتیک که معبر و گذرگاه اصلی تداول قدرت و ایجاد مشروعیت سیاسی برای حاکمان به شمار می آید، همواره تلاش می شود تا با به کارگیری شیوه ها و روش های مدرن و پیشرفته و استفاده از تکنولوژی روز، شرایط را برای برگزاری هرچه دقیق تر، سریع تر و مطمئن تر انتخابات فراهم کنند. همچنین پیشرفت های خارق العاده تکنولوژیکی دهه های اخیر در زمینه ارتباطات و فناوری اطلاعات و کاربرد آنها در زمینه های مختلف از جمله برپایی نظرسنجی ها و برگزاری انتخابات به شیوه الکترونیک، مقوله جدیدی را همزمان در عرصه های سیاسی و فناوری دیجیتال به وجود آورده است که از آن به عنوان «دموکراسی دیجیتالی» نام برده می شود. دموکراسی دیجیتالی این امکان را فراهم می آورد تا با کم ترین هزینه مادی و معنوی و با بهره گیری از فضای مجازی، امکان کسب اطلاع دقیق از جهت گیری های افکار عمومی و همچنین برپایی انتخابات، حتی بدون نیاز به حضور رای دهندگان در پای صندوق های رای فراهم شود. بر این پایه اکنون برگزاری انتخابات در اکثر کشورهای جهان حتی کشورهایی مانند افغانستان و عراق، کم و بیش با بهره گیری از شیوه های مدرن و کارآمد و همچنین استفاده از تسهیلات ایجاد شده توسط فناوری های جدید الکترونیکی، با سرعت، سلامت و سهولت زیادی انجام می شود و دیر نخواهد بود روزی که برگزاری انتخابات در کشورهای پیشرفته جهان به شیوه یی کاملاً الکترونیکی انجام شود.
در این میان کشور ما از معدود کشورهایی در جهان است که در آن انتخابات برگزار می شود اما شیوه های برگزاری انتخابات کاملاً سنتی، غیرمکانیزه و با بیشترین امکان دخالت افراد است. از این منظر هر اقدامی که برگزاری انتخابات را در کشور ما از شیوه های کنونی خارج کرده و به کشورهای دیگر نزدیک کند، صرف نظر از جزئیات امر، اقدامی مثبت و درخور تحسین به حساب می آید. بنابراین تلاش های اخیر وزارت کشور را در برگزاری انتخابات به شیوه الکترونیکی، فی نفسه می بایست مورد استقبال قرار داد.
اما با توجه به تجربه ناموفق دست اندر کاران کنونی برگزاری انتخابات در کشور ما که در سومین دوره انتخابات شوراها و چهارمین دوره خبرگان در معرض عموم قرار گرفت، وجود برخی ابهامات و سوالات در طرح اعلام شده وزارت کشور برای برگزاری انتخابات مکانیزه و عدم پاسخگویی روشن و رافع ابهام از سوی مسوولان امر، نگرانی های فزاینده یی را در محافل سیاسی کشور موجب شده است.

در توضیح ابهامات و سوالات نگرانی زای پیش گفته، می توان آنها را به مراحل برگزاری انتخابات تقسیم کرد. اساساً تاثیرات برگزاری مکانیزه انتخابات را در روند عمومی اجرای آن، می توان به 3 مرحله مجزا تقسیم کرد؛

1- مرحله ثبت نام از داوطلبان و رسیدگی به صلاحیت ها.
2- مرحله ثبت نام و اخذ رای از رای دهندگان.
3- مرحله شمارش آرا.

صرف نظر از بند اول فوق که به نظر نمی رسد چگونگی جزئیات اجرای آن بتواند تاثیر تعیین کننده یی در جریان کلی انتخابات داشته باشد، در دو مورد دیگر، چگونگی اعمال شیوه های مکانیزه و جزئیات آن، در بهبود وضعیت برگزاری انتخابات و یا متقابلاً ایجاد امکان فراهم آمدن بسترهایی برای دست اندازی و اعمال نظر غیرقانونی قدرت در سرنوشت انتخابات، نقش به سزا و تعیین کننده یی دارد که در ادامه می کوشم به بررسی اهم موارد قابل بحث در این زمینه بپردازم.

مرحله ثبت نام و اخذ رای از رای دهندگان

یکی از مهم ترین و در عین حال رایج ترین شیوه هایی که در برگزاری مکانیزه و مدرن انتخابات در کشورهای مختلف جهان اجرا می شود ثبت نام از رای دهندگان قبل از برگزاری انتخابات است. براین اساس برگزارکنندگان انتخابات مهلت زمانی مشخصی را اعلام می کنند که طی آن کلیه واجدان رای دادن به مراکز مربوط مراجعه کرده و پس از تطبیق مدارک شناسایی و مشخصات آنان با اطلاعات آماری موجود از کلیه نفوس کشور و کسب اطمینان نسبت به عدم مراجعه تکراری فرد مذکور، از وی به عنوان متقاضی دادن رای ثبت نام به عمل می آید. به این ترتیب پس از پایان مهلت ثبت نام، تنها کسانی حق رای دادن در روز انتخابات را خواهند داشت که ثبت نام کرده باشند، بنابراین سقف تعداد افراد شرکت کننده در انتخابات از قبل مشخص خواهد شد و این امکان به وجود خواهد آمد تا شعبه مجاز برای رای دادن هر ثبت نام کننده را برحسب محل سکونت وی مشخص کرده و به وی اعلام کنند. به این ترتیب در روز انتخابات اولاً تعداد و هویت کسانی که مجاز به شرکت در انتخابات هستند دقیقاً روشن است، ثانیاً هر رای دهنده صرفاً مجاز به دادن رای در شعبه یی خاص خواهد بود.
ملاحظه می شود که با اعمال این شیوه ثبت نام از رای دهندگان، امکان چندبار رای دادن، استفاده از مدارک شناسایی جعلی، خرید و فروش رای و افزودن آرای جعلی و تقلبی به صندوق های رای تا حدود بسیاری منتفی می شود و نظم و سلامت انتخابات در مرحله اخذ رای در حد قابل قبولی فراهم می شود. این شیوه معمول در اکثر کشورهای جهان، یکی از حلقه های مفقوده برگزاری انتخابات مدرن در کشور ما در سال های پس از پیروزی انقلاب است و انتظار آن است چنانچه وزارت کشور تصمیمی جدی مبنی بر برگزاری مکانیزه و الکترونیکی انتخابات دارد، در گام اول نسبت به اعمال آن برنامه ریزی و اقدام کند. مع الاسف مسوولان وزارت کشور در توضیح ابعاد مختلف انتخابات مکانیزه مورد نظر خود، تاکنون هیچ گونه اشاره یی به این موضوع نکرده اند و این برداشت را تقویت کرده اند که در مکانیزه کردن برگزاری انتخابات هیچ گونه برنامه یی برای این مرحله از کار ندارند. در صورتی که این برداشت صحیح باشد، آن زمان است که با توجه به اعلام این نکته که «قرار است از این پس به جای شناسنامه از کد ملی استفاده شود» بر نگرانی ها نسبت به اعمال ناقص شیوه های مدرن برگزاری انتخابات افزوده خواهد شد، چرا که بدون مشخص بودن سقف تعداد رای دهندگان و عدم مشخص بودن شعبه یی که هر رای دهنده می تواند در آنجا رای دهد، معلوم نیست که به چه طریقی می توان از آرای تکراری جلوگیری کرد و چگونه می توان امکان سوء استفاده از کد ملی کسانی را که در انتخابات شرکت نمی کنند و اطلاعات مربوط به آنان در اختیار مسوولان حکومتی است به وجود آورد تا احیاناً به نام آنان برگه رای به صندوق ها وارد نشود.

مرحله شمارش آرا
شاید آشکار ترین نماد و جلوه از برگزاری انتخابات مکانیزه که در بدو امر مورد توجه قرار می گیرد، شمارش مکانیزه آرای ماخوذه است. شیوه یی که اینک در اکثر کشورهای برخوردار از انتخابات اعمال می شود، طراحی برگه های رایی است که قابلیت خوانده شدن توسط ماشین را داشته باشد و به علاوه ضمن فراهم آوردن ماشین های رای خوان، با ایجاد شبکه یی کارآمد، امکان تجمیع همزمان آرای شمارش شده و اطلاع رسانی بهنگام از نتایج در مراحل مختلف شمارش آرا را برای همگان به وجود می آورند. این در حالی است که در این کشورها نرم افزارها و طرح های مربوط از قبل مورد بازبینی و تایید کارشناسان مستقل و جناح های رقیب در انتخابات قرار می گیرد و در جریان برگزاری انتخابات نیز امکان نظارت مستمر و موثر بر مراحل مختلف کار برای آنان وجود دارد.
در کشور ما به غیر از ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در سال 72، براساس نظر نهادهای نظارتی تاکنون آرای هر انتخابات یا به روش سنتی دستی شمارش شده است و یا نهایتاً پس از تجمیع آرای صندوق های مختلف در چند محل مشخص، نسبت به شمارش دستی و ثبت ماشینی آرا اقدام شده است که هر دوی این روش ها حاوی مشکلات، ابهامات و ناکارآمدی های خاص خود است. اینک که وزارت کشور اعلام کرده است که می خواهد شمارش آرا را به روش ماشینی انجام دهد، سوالات جدی و اساسی در خصوص نرم افزارها و سخت افزارهای مربوط و محدوده امکان بازبینی و بررسی کاندیداها و احزاب نسبت به آنها و همچنین چگونگی امکان نظارت ناظران مستقل بر مراحل مختلف انتخابات وجود دارد که تا این زمان پاسخی نسبت به آنها داده نشده است.
خوب است وزارت کشور در کنار اعمال تلاش های مستمر ماه های اخیر خود برای جلب نظر شورای نگهبان به منظور کسب اجازه برگزاری انتخابات به شیوه یی که آن را شیوه الکترونیکی نام نهاده است، کمی هم خود را موظف به جلب اعتماد افکار عمومی، احزاب و شخصیت های سیاسی کشور و رفع شبهات و نگرانی های آنان بداند، خاصه آنکه خاطره تلخ شیوه برگزاری انتخابات اخیر، هنوز در اذهان باقی است.