انتقاد از نابسامانیها از دیدگاه امام، وظیفه رسانه است
اشاره: گفتگو با دکتر مروی پیرامون "رسانه ها در اندیشه امام" دلیل دوگانه ای دارد، یکی اینکه روزنامه نگار باسابقه کشورمان است و پایان نامه فوق لیسانس و رساله دکترای خود را با عناوین" شیوه های تبلیغاتی امام خمینی(س)" و "جامعه مدنی از دیدگاه امام" در دانشکده ارتباطات و جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی دفاع کرده است و دیگر اینکه پژوهشگر حوزه امام و انقلاب است و علم و تجربه خود را بصورت حرفه ای در این حوزه به خدمت گرفته است. دکتر مروی سالهای سال سردبیر مجله حضور بوده و از تجربه و دانش گرانبهایی در خصوص ماهیت و ضرورت کار رسانه ای پیرامون امام و انقلاب برخوردار است. ایشان پرسشهای ما را بصورت کتبی جواب داد چون می خواست پاسخ های خود را دقیقا منطبق بر آثار امام بگوید. پاسخ های جدی و شفاف مروی به سوالات خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران جای تامل فراوان دارد.
در سخنان حضرت امام " آزادی بیان " از یک منحنی سینوسی برخوردار است امام در جایی از آزادی بیان برای کمونیست ها هم دفاع می کند ودر جای دیگر جمله از شکستن قلم ها سخن می گوید. در ابتدا به عنوان اولین سوال جایگاه آزادی بیان در اندیشه امام خمینی(س) را تشریح کنید.
اندیشه های امام خمینی، میراث بزرگی برای فرهنگ اسلامی- ایرانی است. برای درک بهتر این اندیشه ها مقدماتی لازم است که در اینجا به دو مورد از مهمترین آنها اشاره می کنم. اول اینکه اندیشه های حضرت امام کلیتی منسجم است که برداشت گزینشی از آنها ممکن است درک واقعیت آنها را مخدوش سازد. مثلاً وقتی امام خمینی در باره آزادی بیان سخن گفته اند مسایل متعدد دیگری از قبیل مسایل فرهنگی ، سیاسی ، اجتماعی و غیره را مد نظر داشته و در سخنان خود لحاظ کرده اند. امام ، حکیمی شرف اندیش بود که سخنانش همانند شخصیت خودش دارای ابعاد گوناگون است. دوم اینکه دیدگاههای حضرت امام ارتباط تنگاتنگی با شرایط و مقتضیات زمان و مکان دارد. می توان گفت هیچ فقیهی در دوران معاصر به مسئله واقعیت زمان و مکان به اندازه امام خمینی توجه نداشته است.
بعد از این توضیح مختصر ،عرض می کنم که آزادی بیان به عنوان یکی از حقوق اساسی انسانها در اندیشه امام ، متجلی است. در واقع یکی از امهات اندیشه امام خمینی ، آزادی بیان است. شما به صحیفه امام که مراجعه کنید خواهید دید که حضرت امام ، آزادی بیان را در کنار آزادی انتخابات و آزادی مطبوعات از حقوق اولیه بشر می داند. ایشان بارها در سخنان خود علیه نظام شاهنشاهی نسبت فقدان آزادی بیان و قلم اعتراض کردند. بعد از پیروزی انقلاب نیز همواره مدافع آزادی بیان بودند. همه کسانی که آغاز انقلاب اسلامی را درک کرده اند می دانند که حتی گروههای مارکسیست این امکان را پیدا کردند که بیایند در تلویزیون و عقاید خود را بیان کنند.
علاوه بر اینها بنده اعتقاد دارم در دیدگاه امام خمینی ، جانمایه آزادی بیان، آزادی انتقاد ، خصوصاً انتقاد از قدرتمندان است.
مسئولیت مدنی روزنامه نگاران از جایگاه مهمی در حوزه ارتباطات برخوردار است. این مساله از دیدگاه امام خمینی(س) چگونه تبیین می شود؟
مسئولیت مدنی فقط اختصاص به روزنامه نگاران ندارد. مثلاً دستگاههای دولتی بیش از هر شخصی دارای مسئولیت مدنی هستند. یعنی در انجام وظایف خود ممکن است اسباب اضرار به دیگران شوند که باید طبق ضوابط قانونی آن را جبران کنند. امام خمینی مسئولیت روزنامه نگاران را عمدتاً در اهداف و غایات آنان می دانند. یک اصل اسلامی در آراء حضرت امام مشخص است و آن اینکه داشتن قدرت بیشتر در جامعه ، مسئولیت بیشتری دارد. از نظر امام خمینی روزنامه نگاران در جایگاه قدرتمندی قرار دارند که قلم آنان می تواند اسباب ارشاد یا انحراف اشخاص و جامعه شود ، این است که مسئولیت آنان به همین نسبت بالا می رود. از مجموع سخنان حضرت امام می توان این طور برداشت کرد که ایشان نقش فرهنگی و تربیتی را اولویت اول کار روزنامه نگار می دانند و در همین عرصه ، آگاهی بخشی صادقانه را مسئولیت عملی آنان تلقــی می کنند.
وظیفه دینی و ملی روزنامه نگاران از دیدگاه امام خمینی(س) مبتنی بر چه بایدها و نبایدهایی است؟
در پرسش قبل تا حدودی توضیح دادم. به نظر می رسد وظیفه دینی روزنامه نگاران در دیدگاه حضرت امام ، جدای از وظایف ملی آنان نیست. امام خمینی در سخنان خود که در مقاطع مختلف و در طول دوران مبارزه و رهبری بیان کرده اند با تشریح و توضیح کار روزنامه نگاری اصولی و صحیح ، باید ها و نباید های بسیاری را بیان کرده اند که می توان به بعضی از مهمترین آنها در اینجا اشاره کرد. از جمله اینکه روزنامه نگار بایستی در جهت خواست مردم حرکت کند و آرمانهای آنان را منعکس سازد، در راستای نشر فرهنگ اسلامی تلاش نماید ، اهداف تربیتی اسلامی را پیگیری کند ، مشکلات و معضلات جامعه و حتی راه حل آنها را مطرح سازد، اخبار و اطلاعات صحیح به مخاطبان بدهد، بیطرفی خود را حفظ کند و تابع حق و حقیقت باشد ، از آزادی و استقلال کشور دفاع کند ، مکاید دشمنان اسلام و مردم را برملا سازد ، در جهت حفظ وحدت اقشار جامعه و پیشرفت کشور بنویسد ، از نابسامانیها با زبان ارشاد و اصلاح ، انتقاد کند و نظایر اینها. البته امام خمینی تأکید دارند که روزنامه ها بیشتر باید در خدمت محرومان باشند. علاوه بر اینها کار روزنامه نگار از نظر حضرت امام ، نبایدهایی نیز دارد که عمدتاً عبارتند از پرهیز ازتوطئه و نیز تخریب اشخاص و تهمت به آنان ، خود داری اکید از چاپلوسی و تملق نسبت به اربابان قدرت ، پرهیز از نشر مطالب خلاف اخلاق و خلاف واقع ، در نظر داشتن مصالح مردم و کشور، تقویت روحیه ملی و نظایر اینها. خلاصه امام خمینی ، روزنامه نگار را استاد و دوست واقعی مردم می شناسد و معرفی می کند.
زمانی یکی از بزرگان حوزه رسانه گفته بودند اگر می خواهیم به توسعه برسیم ناگزیریم از مسیر مطبوعات آزاد عبور کنیم به نظر شما رسانه ها در توسعه فرهنگی و سیاسی جمهوری اسلامی چه نقشی را می توانند ایفا کنند؟
امام خمینی همان طور که روزنامه نگار را معلم و استاد می شناسند ، رسانه ها را نیز به عنوان " بنگاه هدایت" و " مدرسه سیّار" معرفی می کنند. یعنی همان طور که عرض کردم نقش آنان را اساساً نقشی فرهنگی می دانند. کار اصلی رسانه ها از دیدگاه امام خمینی ، توسعه فرهنگی است. حضرت امام، فرهنگ صحیح را اسباب خوشبختی ملتها و اصلاح مملکت و اصلاح همه امور بیان می کنند و در توسعه فرهنگی نقشی که برای رسانه ها قایلند برای دیگر اشخاص قایل نیستند. همچنین چون ایشان به حضور دائمی مردم در عرصه سیاسی قویاً تأکید دارند و در این زمینه بسیار سخن گفته اند از جمله در جایی فرمودند : " مردم نباید کنار بروند. اگر مردم کنار بروند همه شکست می خوریم" و همین طور معتقدند که رسانه ها باید در خدمت مردم باشند و با توجه به آنچه در باره وظایف روزنامه نگاران بیان فرموده اند به این نتیجه می رسیم که توسعه سیاسی نیز بخشی از توسعه فرهنگی مد نظر امام و در شمار وظایف اساسی رسانه ها و روزنامه نگاران است. البته این توسعه سیاسی یک توسعه مردم محور و مطابق با عقاید و آرمانهای ملت است.
با عنایت به سخنان شما به ضرورت های آزادی رسانه ها می رسیم آیا می شود در این خصوص بیشتر توضیح بدهید.
با توضیحاتی که در پرسشهای قبلی داده شد می توان به ضرورت آزادی رسانه ها بهتر اشاره کرد. از دیدگاه امام خمینی، آزادی رسانه ها و روزنامه نگاران همان مسئولیت آنان است. از منظر امام ، رسانه ها و روزنامه نگاران آزاد نیستند که انتقاد بکنند یا نکنند ، یا اینکه ارشاد بکنند یا نکنند ، حقایق را بنویسند و منعکس سازند یا نسازند ، چاپلوسی بکنند یا نکنند، اینها نیست. بلکه آزادی رسانه یعنی وظایف رسانه. همه آنچه به نظر ما آزادی رسانه محسوب می شود مانند بیان حقایق، حرکت در جهت خواست ملت ، انتقاد از نابسامانیها و غیره همه و همه از دیدگاه امام ، مسئولیت و وظیفه رسانه است.
در اندیشه امام آزادی مطبوعات با قیدها و شرط هایی مواجه است این قیدها ناظر به چه چارچوبهایی است؟
امام خمینی مرزهای آزادی مطبوعات را در بیانات متعددی مشخص کرده اند. این مرزها همان نبایدهای کار رسانه ها و روزنامه نگاران است که مهمترین آنها توطئه علیه نظام جمهوری اسلامی و رواج مفاسد اخلاقی است. البته در این زمینه، سیره امام خمینی همانند سخنان ایشان از اهمیت والایی برخوردار است. طرز برخورد حضرت امام با رسانه ها و ارباب مطبوعات کلاً ارشادی بوده است. حتی روزنامه های معارض را با زبان ارشاد و نصیحت و بعضاً انذار و تهدید مورد خطاب قرار داده اند و در دوران رهبری خود حتی در زمان جنگ مطبوعات و رسانه ها را محدود نکردند و چند مورد روزنامه ای که تعطیل شد مواردی بود که صاحبان و مدیران آن علناً به جمهوری اسلامی اعلان جنگ داده یا با گروههای مسلح ضد مردم همکاری داشتند.
به نظر می رسد نقد قدرت و نصیحت حاکمان از سوی رسانه ها در اندیشه امام به مثابه یک ضرورت مطرح می شود نظر شما چیست؟
عرض شد که حضرت امام ، جانمایه آزادی بیان را انتقاد می دانستند. اضافه می کنم که انتقاد از قدرت یعنی انتقاد از حاکمان در اندیشه امام کاملاً مورد تأیید است. برای نمونه به نامه معروفی که ایشان به حضرت آیت الله خامنه ای – که در آن زمان رئیس جمهور کشور بودند- نوشته اند اشاره می کنم. امام خمینی در جایی از این نامه می نویسند: " البته نباید ماها گمان کنیم که هرچه می گوییم و می کنیم کسی را حق اشکال نیست. اشکال بلکه تخطئه ، یک هدیه الهی است برای رشد انسانها". در کدام مکتب بشری ، اشکال و حتی تخطئه به عنوان هدیه الهی شناخته شده است؟ انتقاد صحیح و تؤام با خیر خواهی همان آزادی یا وظیفه رسانه و روزنامه نگار است که تا این حد در مکتب الهی امام ، واجد ارزش است.
آنچه در حوزه روزنامه نگاری در فضای فعلی کشور مطرح است بحث مصونیت اجتماعی، سیاسی، اعتقادی و شغلی روزنامه نگاران است ردپای این بحث در اندیشه امام چگونه باید پی گرفته شود؟
به نظر بنده در این زمینه بایستی به سیره حضرت امام بیشتر توجه کرد. بیایید بررسی کنید کدام روزنامه نگار در زمان آن حضرت زندانی شد یا کدام روزنامه به تعطیلی کشده شد و خلاصه نسبت به کدامیک از ارباب جراید و رسانه ها تعرضی بعمل آمد. امام خمینی حتی به توطئه گران فرصت داد تا به سوی ملت بازگردند. روش برخورد امام – خصوصاً با روزنامه نگاران و رسانه ها- همواره روشی پدرانه ، ارشادی و ندرتاً انذار و تهدید بود. البته ایشان در برابر گروههای مسلح که قصد براندازی نظام مردمی را داشتند با قاطعیت ایستاد. ولی بازهم تا اشخاص دست به اسلحه نبرده بودند با آنان مدارا کرد. قانون مطبوعات زمان رهبری امام نیز به نظر بسیاری از صاحب نظران مزایای بیشتری نسبت به قوانین بعد از آن دارد. مهمتر از قوانین عادی ، قانون اساسی جمهوری اسلامی است که منطبق با دیدگاههای امام خمینی تدوین شده و به نظر همه دست اندر کاران – بویژه در باره حقوق ملت و آزادی بیان مانند اصل بیست و چهارم یا اصل یکصد و هفتاد و پنجم- از مترقی ترین قوانین عالم است. البته این مطالب را باید به صورت تاریخی مورد بررسی قرار داد که در این فرصت کوتاه امکان آن نیست.
گاهی شعاری مطرح می شود که سوای ماهیت شعاری آن حقیقتی را در پی دارد. شعار این است: " روزنامه ، حق هر شهروند" به نظر می رسد این حق انسانی در اندیشه امام خیلی پررنگ است.
اشاره کردم که امام خمینی معتقد بودند روزنامه ها مال مردم است. اساساً امام همه چیز را از آن مردم می دانستند. در اینجا دو جمله از سخنان آن حضرت را قرائت می کنم که پاسخ روشنی به پرسش شماست:
" به نظر من روزنامه ها برای همه مردم است و همه مردم در آن حق دارند و می شود گفت که گاهی جای دیگــران غصب می شود"
" روزنامه ها مال طبقه سوم است ، مال طبقه اول نیست ، و این هم نیست که همه اش مال حکومت باشد"
دو واقع روزنامه ای از نظر امام روزنامه صحیح است که وقتی آن را باز می کنید ملت را و آرمان ملت را در آن ببینید. در آن آگاهی بخشی صادقانه را ببینید. روزنامه یعنی این. روزنامه نباید صرفاً جولانگاه مسئولین و دیدگاهها و دستورات آنان باشد. روزنامه حلقه وصل مردم و مسئولین است. روزنامه باید حتی الامکان بیطرفانه و صادقانه در خدمت مردم باشد و خدای ناکرده وسیله گمراهی آنان نگردد.
امام خمینی(س) بنابر ضرورت های زمانی و همچنین اهمیت سازمانی و نقش فزاینده صدا و سیما توصیه های زیادی به این سازمان دارند. در این خصوص توضیح دهید.
حضرت امام برای صدا و سیما جایگاه فوق العاده ای قایل بودند و نقش آنها را از همه دستگاهها بالاتر می دانستند. البته در این مورد هم نقش اصلی صدا و سیما از دیدگاه ایشان نقشی فرهنگی و آموزشی است. امام صدا و سیما را نوعی دانشگاه معرفی می کردند. امام بخصوص تأکید دارند که رادیو و تلویزیون موظفند اخباری را نقل کنند که صد در صد صحت آن ثابت باشد. اصولاً ایشان معتقد بودند کیفیت خبر بسیار مهمتر از کمیت آن است و آن خبر و گزارشی که به راستی و راستگویی نزدیکتر باشد اسباب شوق مخاطبان است. امام می خواستند که رادیو و تلویزیون به صورت مستقل از اشخاص به دنبال اسلامی شدن برنامه ها مطابق خواست ملت باشد. محتوای برنامه های صدا و سیما بایستی منطبق با اسلام ناب محمدی(ص) باشد تا بتوان گفت مورد رضایت امام است. مبارزه با رسانه های معارض جمهوری اسلامی و مردم ایران نیز از وظایف صدا و سیماست. ولی در هر حال دیدگاههای امام خمینی به طور کلی در باره صدا و سیما نیز همین است که این سازمان به خواست مردم توجه کند و بر همین اساس برنامه های خود را پیش ببرد.
نکته مهم دیگر مساله نظارت دولتها و مسوولان بر رسانه ها و برخوردهایی است که به نظر می رسد بعد از امام بصورت فزاینده رشد داشته است. امام چه دیدگاهی در این مورد دارند؟
اشاره شد که امام خمینی معتقد بودند رادیو و تلویزیون بایستی مستقل از اشخاص و گروهها عمل کند. نظارت بر این دستگاه نیز با سایر رسانه ها متفاوت است. اصل یکصد و هفتاد و پنجم قانون اساسی نحوه کار را مشخص کرده است. ولی در باره سایر رسانه ها مانند خبرگزاریها یا مطبوعات باید گفت امام بجز مرز توطئه علیه نظام اسلامی و مردم ایران و نیز اشاعه فحشا و منکرات و خلاف اخلاق ، مرز و محدوده دیگری قایل نبودند. هرچند در دوران زعامت ایشان این محدوده ها در بسیاری از موارد نادیده گرفته شد ولی حضرت امام عملاً اقدام تندی علیه ارباب جراید انجام نداد و عمدتاً با نصیحت و ارشاد و ندرتاً انذار و تهدید شفاهی و کلی با آنان برخورد کرد. به نظر می رسد امام به طور اصولی تمایل نداشتند دولت و اشخاص دیگر در کار رسانه ها دخالت کنند مگر در موارد کاملاً استثنایی. به نظر امام استقلال رسانه ها به نفع کشور بود.
رفتار شخص امام با اصحاب رسانه و خبرنگاران با توجه به مصاحبه های فراوانی که دارند، چگونه بود؟
امام شاید تنها مرجع شیعه باشد که 132 مصاحبه با رسانه های داخلی و خارجی انجام داده است. هر چند این مصاحبه ها در شرایط خاص انقلاب و نیز بعد از پیروزی بود ولی آشنایی دقیق ایشان با مسایل رسانه ای را بخوبی می رساند. بنده در کتاب " شیوه های تبلیغی امام خمینی" این مصاحبه ها را تا حدود زیادی مورد بررسی قرار داده ام ولی فکر می کنم بررسی آنها جای بسیار زیادتری برای کار دارد. مصاحبه های امام خمینی منبع بزرگی برای اهل رسانه محسوب می شود.
حضرتعالی سالهای سال در حوزه روزنامه نگاری مرتبط با امام و انقلاب فعالیت داشته‌اید. به نظر شما رسانه ها در خصوص تبلیغ اندیشه های امام و رفتار روزنامه نگاران و خبرنگاران با ایشان و با بازماندگان امام باید چگونه باشد؟
وظیفه همه ما در برابر عظمت فداکاری و ایثار امام خمینی و عشق و علاقه او به مردم ایران چه می تواند باشد. به نظر من هیچیک از اشخاص و رسانه ها نتوانستند یا نخواستند دین خود را به امام خمینی ادا کنند مگر همین مردم ایران. هر موقع از سال که خواستید به حرم امام بروید و ببینید که چه می بینید. چه اخلاص و چه عشقی از مردم نسبت به امام می بینید؟ درست همانند دوران حیات ایشان. چرا ؟ چون این امام بود که می گفت و اعتقاد صادقانه داشت که " هرچه در راه این ملت عزیز در طبق اخلاص بگذاریم از عهده شکر آنان بر نخواهیم آمد". امام بود که از صمیم قلب می گفت: " انصافاً از اول انقلاب تا حالا، آنکه کار خودش را صد در صد صحیح انجام داد ملت بود". این اعتماد و اعتقاد و عشق و علاقه مردم و امام را مگر کسی کوردل باشد که نبیند. هریک از مسئولین و نهادها و اشخاص هرچه امروز دارند از برکت نهضت امام خمینی است. اندیشه های امام مبنای حرکت کشور ماست. هیچ متفکری تا کنون نتوانسته حتی در بعضی از مسایل جایگزینی برای اندیشه های امام معرفی کند که مبتنی بر فرهنگ اسلامی – ایرانی ما و مورد پذیرش مردم ایران باشد. شما می بینید که در هریک از رسانه ها هریک از نهادها و گروهها و اشخاص و احزاب و غیره برای استدلال نسبت به حقانیت خود از امام ، شاهد مثال می آورند. هر چند ممکن است مثالهایی که می آورند گزینشی و نوعی مصادره به مطلوب باشد ولی خود حاکی از آن است که آنان می دانند حقانیتشان از امام خمینی است. می دانند که ملت او را همچنان به عنوان داور حق و باطل در جامعه ما قبول دارد. همان نشریاتی که عزیزان امام را مورد تهمت و تعرض قرار می دهند در سایر مواقع برای اثبات خویش دست به دامان امام می شوند. پرسش من این است که چه کسانی در دوران حیات امام خمینی ، ایشان و پیروان صدیقشان را مورد اهانت و هجوم و ترور قرار می داد؟ مقام معظم رهبری و رئیس محترم مجلس خبرگان و صدها تن از نخبه گان دیگر مملکت مانند شهید بهشتی و شهید مطهری و شهید رجایی و شهید باهنر و ... به خاطر اینکه از مسئولان بالای نهضت امام بودند مورد ترورو تهمت قرار گرفتند. چه شده است که نه تنها یاران امام بلکه خانواده ایشان نیز در معرض بی احترامی است. مطمئناً ملت ایران چنــــین وضعـــی را نمی پسندد. خداوند همه ما را به وحدت و همدلی و برادریی که امام خمینی و ملت ایران با خون دل ایجاد کردند برگرداند. ما اگر بخواهیم مشکلات مملکت خود را حل کنیم چاره ای جز عودت به خط امام نداریم. مگر اینکه بخواهیم نسبت به این نعمت بزرگ الهی یعنی جمهوری اسلامی کفران بورزیم که عاقبت آن معلوم است. به همین دلیل است که به نظر بنده مهمترین وظیفه رسانه ها تبیین صحیح و تبلیغ درست آراء و اندیشه های امام خمینی است.