اهمیت و جایگاه آموزش و پرورش از دیدگاه امام خمینی (ره)
جهان آفرینش بر پایه علم و حکمت بنا شده است و این همان علم و حکمت الهی است که در تحقق کل هستی و طبیعت و آفرینش انسان متجلی و سبب ایجاد نظامی هماهنگ و هدفمند شده است.
انسان به عنوان نقطه دایره هستی خلیفه الهی در پی کشف این نظام هدفمند و تدوین قانونمندیهای آن در خود و سایر پدیدهها است. مهمترین پدیده، خود انسان و تحقیق در مورد انسان و کشف استعدادهای او به عبارتی آغاز ورود انسان به قدرت شناخت جهان هستی است.
نتیجه شناخت و کشف روابط پدیدهها بنا به آیه شریفه او (سغرلکم الشمس والقمر...) (ابراهیم/33) تسلط و بهرهگیری انسان از طبیعت میباشد که نتیجه آن بهرهمندی بیشتر از مواهب الهی است.
از دیدگاه تعلیم و تربیت امروز، شناخت و کشف روابط پدیدهها به ویژه در زمینه رفتار آدمی به منظور سازگاری هر چه بیشترانسان با محیط میباشد، روانشناسانمعتقدند در صورت تامین نیازهای بدنی، روانی و عاطفی، انسان خوشبخت و موفق و سعادتمند خواهد شد. اما برای درک وصول به جریان حقیقت الهیه و تربیت انسان کامل و رسیدن به لقای پروردگار که غایت تربیت اسلامی و سعادت حقیقی است، نیاز به وحی و تدبر و بهرهگیری از آن را داریم.
با مطالعه و بهرهگیری از سیره پیامبران - صلیالله علیهم اجمعین - و ائمه معصومین - علیهم السلام - که به فرمایش قرآن کریم الگوی حسنه میباشند و سعادت دنیا و آخرت فراهم خواهد شد که البته سیره پیامبران، به ویژه خاتم ایشان مخالفتی با کارهای علمی و تحقیقی و ثمرات عاقلانه آنها ندارد. با این توصیف اهمیت و جایگاه تعلیم و تربیت اسلامی و ضرورت تربیت انسان روشن میشود. در این عصر حضرت امام خمینی (ره) این وارث به حق انبیا و اولیاء علیهم السلام با استفاده از نفحات جان بخش تعلیم و تربیت اسلامی خواست با دممسیحایی خود انسان رنجور و خسته از جهل و ستم قدرتها را رها ساخته و آنها را حیاتی دوباره بخشد و جان تشنه آنان را سیراب کند و آنان را متوجه تعلیم و تربیت حقیقی بنماید. حضرتش در کلام و نوشته و عمل یکسان بود و تجلی ایمان او به عنوان یک مومن واقعی در این راز و رمزها میباشد.
هدف این مقاله بیان اختصار رهنمودهای آن امام همام پیرامون اهمیت و جایگاه و عوامل موثر بر تعلیم و تربیت است که نشات گرفته از اندیشه اسلام ناب محمدی (ص) است.
چکیدهای از نظرات حضرت امام (ره) پیرامون اهمیت و جایگاه و عوامل موثر بر تعلیم و تربیت
رجای واثق داریم تبیین آرا و اندیشهها و عملکردهای آن سالک فرزانه که خود سالها طی طریق کرده و محبوب دلها شده بود و پیروی از آنها موجب فلاح و سعادت دنیا و آخرت خواهد بود که این رستگاری زمینهساز نزول برکات بیشتر و امید و پیروزی برای مسلمانان و آزاداندیشان سراسر جهان میباشد.
حال به اختصار چکیدهای از نظرات آن معلم بزرگ و امام عارفان را پیرامون اهمیتو جایگاه و عوامل موثر بر تعلیم و تربیت برشماریم به نکات زیر میتوان اشاره نمود.
1) از دیدگاه حضرت امام خمینی (ره)، اسلام، قرآن، انبیا و ائمه علیهمالسلام همگی در تربیت انسان نقش مهمی دارند.
به طور مثال قرآن کتاب تربیت و انسانسازی است. اسلام و مکتب توحیدی میتواند انسان را در همه ابعاد وجودیش تربیت کند. در تایید فرمایشات حضرت امام با نگاهی به وضعیت اجتماعی اکثر جوامع و به خصوص اروپای صنعت موج افزایشمشکلات فرهنگی، اجتماعی و احساس عدم هویت واقعی و خلا معنویت را شاهدیم.
حتی زندگی مرفه اروپایی و آزادیهای موجود نتوانسته است آرامش واقعی را به آنان عرضه کند. از این رو در سالهای اخیر مردم و علیالخصوص زنان برای کسب آرامش و رهایی از آلودگیهای اخلاقی و حفظ خود و رسیدن به سعادت واقعی رویکردهایی به طرف دین و زندگی دینی و معنویت داشتهاند به خصوص گرایش به اسلام عزیز رو به فزونی است.
2) یکی از عوامل بسیار مهم که تاکنون کمتر موردنظر اندیشمندان بوده است و حضرت امام خمینی (ره) آن را مطرح کردهاند تاثیر اراده و عنایات الهی بر تحول و تربیت انسان است.
ایشان اندیشمندان، فیلسوفان، جامعهشناسان و انسانیابان را به حل این معما دعوت میکند که چگونه علیرغم آن عفونت رژیم ستمشاهی که تنها یک گوشه از آن میتوانست جوانان و مردم را به تباهی بکشد، جوانان با کسب معرفتالله و عشق به لقای پروردگار با تربیت نفوس، جان نثار اسلام شده و متحول شدند.
نهایتا ایشان سئوال میکنند آیا با صرف سالهای طولانی و با مربیان مهذب امکان چنین تربیت الهی وجود داشت؟ و پاسخ میدهند که جز اینکه دست غیبی و دستگیری الهی و تصرف ربوبی در کار بوده است.
3) حضرت امام خمینی (ره) پیرامون اهمیت تعلیم و تربیت بارها به این موضوع اشاره دارند که گرفتاری همه ما برای این است که تزکیه و تربیت نشدهایم.
اشتغال به تهذیب نفس و تصفیه اخلاق را از بزرگترین مهمات و واجب واجبات عقلیه میدانند. در اهمیت تربیت همین بس که ایشان غایت بعثت انبیا را تعلیم و تربیت انسانها گفتهاند.
4) در زمینه جایگاه علم و آموزش حضرت امام (ره) نقش علم را تامین سعادت دنیا و آخرت دانسته و سفارش میکنند آموزش را باید به خدمت تربیت گرفت.
اما به این نکته توجه شود که ایشان علم و آموزشی را سفارش میکنند که جهتدار باشد و جهت آن اسم رب و توجه به خدا باشد.
5) اگر چه کار انبیا که در اصل تربیت مردم بوده است، معهذا حضرت امام (ره) تاکید دارند که ایجاد استقامت در کارها و جنبههای عملی زندگی، تربیت نیروهای متعهد و متخصص برای استقلال و شکوفایی کشورها نیز از محورهای اساسی برنامههای انبیا بوده است.
6) حضرت امام (ره) با اعتقاد به تاثیر وانتقال خصوصیات اخلاقی و... پدر و مادر به فرزندان از طریق ارثی، توصیهها و رهنمودهایی پیرامون رعایت آداب ازدواجاز مرحله انتخاب همسر (حتی قبل از آن، یعنی توجه به محیط و شرایط دینی، اخلاقی و تربیتی همسر) تا مرحله تشکیل نطفه و آداب دوران بارداری و تولد دارند.
حضرتش در پاسخ و رد نظر محقق خراسانی در مورد اشکالی که به حدیث <السعید سعید فی بطن امه والشقی شقی فی بطن امه> میکنند، ضمن اثبات تربیتپذیری انسان با بیان تفاوتهای آدمی در شخصیت و اخلاق و... نقش روزی حلال و حرام، شیردادن زن مومنه و غیرمومنه، آمیزشحلال و حرام و عوامل دیگر را در تکوین شخصیت انسان، علت این تفاوتها میدانند.
همین طور، خصوصیتهای اخلاقی پدر و مادر را از جمله علتهای تفاوت آدمی برمیشمارند.
7) یکی از موضوعات مهم تعلیم و تربیت را که از فرمایشات حضرت امام (ره) میتوان فهمید موضوع تعامل یا تاثیر متقابل رفتارها در یکدیگر و یا رفتارها و اندیشهها با یکدیگر میباشد.
مثلا اعتقاد به توحید را موجب تربیت میدانند و بالعکس مطرح میکنند که با تعلیم و تربیت اسلامی و تهذیب نفس نیز میتوان به توحید رسید.
8) اکثر روانشناسان محیط را یکی از عوامل موثر بر تعلیم و تربیت میدانند و بعضی (محیطگرایان) به تاثیر مطلق محیط بر جریان تعلیم و تربیت قائل هستند. حضرت امام (س) تاثیر عناصر محیطی چون فرهنگ، حکومت، خانواده، مدرسه و... را در تربیت صحیح و غلط انسان موردتوجه قرار داده و معتقدند محیط سالم و صحیح اسلامی مدرسه، دانشگاه و حوزهها برای جامعه و استقلال کشور و شکوفایی آن بسیار مهم میباشد.
اینک مقاله را با این سخن گوهر بار و عارفانه آن پیر مراد و انسان کامل به آخر میبریم که فرمودند:
<عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید> (صحیفه نور، ج 13، 7/10/59) حضرتش در حقیقت تاثیر این اندیشه توحیدی را مطرح میکنند که با چنین نگرشی به عنوان جزئی از این کثرت، وجود خود را باید در محضر دوست بدانیم و ذوب در او شویم آنگاه دیگر در چنین محیط و فضایی معصیت نیست زیرا که خداوند سبحان را با آن جمال و زیبایی حاضر و ناظر میدانیم.
منابع مورد استفاده
1) باده عشق، امام خمینی (س)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ اول، 1368 (ش).
2) شرح دعاءالسحر، امام خمینی (س) موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ اول، 1374 (ش).
3) کشفالاسرار، امام خمینی (س)، انتشارات مصطفوی، قم 1384.
4) سبوی عشق، امام خمینی (س)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ سوم، بهار 1371.
5) صحیفه نور، امام خمینی، (س)، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
6) فراهانی، مجتبی، تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی (س)، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.