انقلاب، جنگ و انرژی هسته ای ( مروری بر تحولات هسته ایران از 1357 تا 1377)

در ادامه بررسی سیر تحولات هسته ای ایران در دوران محمدرضا شاه، نگارنده در این مقاله به بررسی روند تحولات هسته ای ایران بعد از انقلاب، خصوصا در دوره جنگ تحمیلی و دوره ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی پرداخته است.

 مقدمه
با پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز جنگ تحمیلی، فعالیتهای هسته ای ایران علیرغم دهه قبل از آن که سیری صعودی طی می کرد و توجه خاصی به آن مبذول می شد، در ابتدا دچار رکود شد و بسیاری از طرحهای هسته ای متوقف شدند و به موازات عواملی چون حملات نظامی و تحریم های اقتصادی و صنعتی، تصمیمات غیرکارشناسی و عدم موقعیت سنجی صحیح، سیر نزولی فعالیت های هسته ای ایران را تشدید نمود.
در این راستا تا وقوع انقلاب اسلامی در فوریه 1979 (بهمن 1357)، راکتور شماره یک بوشهر به میزان 85 درصد و احداث رآکتور شماره دو نیز 65 درصد پیشرفت فیزیکی داشتند، اما با پیروزی انقلاب، دولت موقت به ریاست مهدی بازرگان و انتصاب دکتر فریدون از فعالان نهضت آزادی، به ریاست سازمان انرژی اتمی ایران، عملیات ساخت نیروگاه بوشهر، به عنوان بزرگترین پروژه اجرایی هسته‌ای خاورمیانه در زمان خود را متوقف ساخت و بسیاری از برنامه‌های هسته‌ای دیگر نیز به تعطیلی کشانده شد! (1)
بنابر نظر علی اکبر صالحی نماینده سابق ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی، برخی مسئولین رده میانی در ابتدای انقلاب با توجه به اطلاعاتی که در آن زمان داشتند خواهان لغو قرارداد نیروگاه های هسته ای بودند.
فسخ قرارداد بزرگ 2 میلیارد دلاری تأسیسات غنی سازی اورانیوم (یورودیف) فرانسه، که منجر به پرداخت خسارت 900 میلیون فرانکی از سوی ایران نیز شد، تبعات جبران ناپذیری را برای فعالیتهای هسته ای ایران در پی داشت.(2)
همچنین شرکت آلمانی زیمنس، حاضر به تکمیل نیروگاه هسته‌ای بوشهر نشد و فعالیت های هسته ای ایران که عمدتاً مربوط به دو نیروگاه در حال ساخت توسط آلمانی ها و فرانسوی ها بود تا سال 1364 معلق گردید. البته در این زمان، این تأسیسات به کرات هدف حملات هوایی رژیم عراق قرار گرفته و شرکت های غربی نیز حاضر به ادامه کار نبودند. شرکت های فراماتوم، آلستوم، اسپی باتینول و فراماتک به بهانه عدم پرداخت چند قسط از اقساط مقرر در قرارداد نیروگاه ها مبادرت به تعلیق کارها و سپس قرارداد نیروگاه نمودند.

احیای مجدد فعالیتهای هسته ای
پس از تثبیت شرایط سیاسی در داخل و مهیا شدن انسجام ساختاری در نظام، انگیزه های احیاء پروژه هسته ای ایران قوت بیشتری گرفت. در این زمان، مسئولان نظام تصمیم گرفتند که همزمان تلاش برای ساخت نیروگاههای بوشهر و دارخویین، تأسیسات سوخت هسته ای را نیز دنبال کنند. در این راستا سال 1363 (1985)، سال شکل گیری عزم و اراده ملی در فعالیت های هسته ای بشمار می رود.
در این زمان، ایران متخصصین هسته‌ای ایرانی که خارج از ایران بودند را به استخدام خود گرفت و کوشش کرد تا برنامه نیروی رآکتور خود را به عنوان راهی برای غنی‌سازی مواد نوسازی کند. در این راستا در سال 1363 فعالیت در مجتمع راکتور بوشهر را مجددا آغاز کرد.
به‌هرحال وقتی عراق مکررا پروژه‌های راکتور در بوشهر را بمباران کرد، تلاش‌های ایران برای تکمیل آن با خسارات و عقب‌ماندگی‌های عمده‌ای مواجه شد. شایان ذکر است بمباران‌های تأسیسات هسته ای ایران توسط عراق درتاریخ های (24 مارس 1984، 12 فوریه 1985، 4 مارس 1985، 12 جولای 1986، 17 نوامبر 1987، 19 نوامبر 1987 و 19 جولای 1988) انجام گرفت و دست‌کم چند متخصص خارجی در زمان بمباران‌ها کشته شدند و روند تکمیل پروژه های هسته ای اغلب با تأخیر مواجه می‌شد.
برخی از صاحب نظران معتقدند حملات عراق در سال‌های 1987 و 1988 (1365) ، ممکن است در پاسخ به این واقعیت انجام گرفته باشد که ایران انتقال تجهیزات حفاظی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به منطقه را در فوریه 1987 (بهمن 1365)، آغاز کرده بود.
پس از این جمهوری اسلامی ایران درخصوص تکمیل نیروگاه هسته ای ابتدا سعی کرد نظر آلمانی ها را جلب نماید. در مارس 1987 م (اسفند 1366) سازمان انرژی اتمی ایران با کنسرسیومی از شرکت های آلمان غربی، اسپانیا و آرژانتین به منظور از سرگیری کار نیروگاه بوشهر وارد مذاکره شد. در پائیز همان سال جمهوری اسلامی اقدامات اولیه در این سایت را فراهم آورد. با وجود این، تا یک سال بعد از خاتمه جنگ تحمیلی، در سال 1368 (1989)، نه تنها کار نیروگاه بوشهر آغاز نشد بلکه آلمانی ها از ادامه همکاری با ایران انصراف دادند.
برخی از بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی معتقدند «جمهوری اسلامی در نیمه دهه 1980 (1363و1364)، متخصصین و تجهیزات هسته‌ای را از مرکز تحقیقات هسته‌ای امیر آباد به یک مجمع تحقیقات هسته‌ای نزدیک اصفهان منتقل کرده و در سال 1984 (1363)، یک مرکز تحقیقات هسته‌ای جدید با کمک فرانسه در دانشگاه اصفهان تشکیل داده است و تأسیس این مرکز جدید به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع داده نشد، لذا آژانس بعداً در فوریه 1992 وقتی که اجازه یافته بود از شش جایگاه فعالیت هسته‌ای ایران که گزارشات موجود، حاکی از وجود فعالیت‌های مرتبط با سلاح‌های هسته‌ای ایران در آنها بود بازرسی سریعی انجام دهد از وجود مرکز تحقیقات و فعالیت‌های هسته‌ای در اصفهان آگاه شد.»
ایران از سال 1364 اکتشاف و فعالیت در منطقه ساغند یزد که از ذخایر اورانیوم مهمی (حداقل 5 هزار تن) برخوردار است را آغاز نمود و در سال 1365 اعلام کرد، در استان یزد طرح‌هایی دارد تا مواد مورد نیاز برای فعالیت‌های هسته‌ای را تهیه کند. تجهیزات مزبور در استان یزد تا سال 1367 تحت ساخت قرار داشتند.
گزارشاتی که در این زمان توسط آژانس بین المللی انرژی هسته ای تهیه شد، نشان می‌دهند که ایران حداقل 200 دانشمند و دو هزار نیروی انسانی شاغل در زمینه تحقیقات هسته‌ای داشته است.
در این دوره ایجاد تأسیسات سوخت هسته ای با مشکلات و چالش های روبرو شد و مسئولان مربوطه در برنامه «چرخه سوخت هسته ای» دو راه را برای غنی سازی اورانیوم در نظر گرفتند:
1 - غنی سازی از طریق سانتریفوژ گازی
2 - غنی سازی از طریق لیزری
تصمیم راه اندازی برنامه غنی سازی بوسیله سانتریفوژ در سال 1364 اتخاذ شد. (از نظر آژانس بین المللی انرژی اتمی فاز اول این برنامه تا 1376 به طول می‌انجامد.)
در این راستا، جمهوری اسلامی برای دستیابی به فن آوری چرخه سوخت هسته ای و غنی سازی اورانیوم کشورهای مختلفی را به همکاری طلبید. (روسیه، چین، آرژانتین، کانادا، اتریش، مولداوی، اوکراین، کره شمالی، اسپانیا، جمهوری چک، آفریقای جنوبی، پاکستان، لهستان و ...) از جمله کشورهایی بودند که ایران به منظور وارد کردن فن آوری هسته ای و تجهیزات مورد نیاز در این خصوص، وارد گفتگو و رایزنی با آنها شد و برای راه اندازی معدن ساغند از کارشناسان کشورهای مختلفی مانند آلمان، چکسلواکی، مجارستان، روسیه استفاده شد.
امّا مهمترین طرف قرارداد ایران پیرامون این موضوع و برنامه غنی سازی، کشور چین بود. ایران از اواسط دهه هشتاد میلادی با چینی ها وارد مذاکره شد و در زمینه کشف و استخراج اورانیوم و تأسیسات مربوط به فن آوری به توافقات خوبی دست یافت و در سال 1985 (1363)، یک رآکتور تحقیقی غیر حساس از جمهوری خلق چین و نیز یک (Calutron) کوچک دریافت کرد که در سال 1987 (1365) از آن برای تحقیقات غنی‌سازی استفاده شد. این (Calutron) فقط یک ماشین (Milliamp) بود که در مقابل 600 ماشین (Milliamp) که توسط عراق در تلاش‌های غنی‌سازی سلاح‌ها استفاده می‌شد، به ایران داده شد و بسیار کوچک بود به طوری ‌که فقط برای اهداف تحقیقاتی و به‌ ویژه آزمایش عایق‌سازها (Insulators) و خط دهنده‌ها (Liners) و تولید ایزوتوپ‌های محکم زنیک (Zinc) برای اهداف دارویی از آن استفاده می‌شد.
ایران همچنین از سال 1363، مجددا به تفکیک ایزوتوپ لیزری (LIS) علاقه نشان داد و در سپتامبر 1987 (1366) یک کنفرانس در این خصوص برگزار نمود.
همچنین در سال 1367 قراردادی بین ایران و آرژانتین جهت انتقال فن آوری غنی سازی اورانیوم منعقد گردید و در سال 1987 (1365)، یک موافقتنامه همکاری هسته‌ای بین ایران و پاکستان امضا شد و طی آن متخصصین سازمان انرژی اتمی ایران گذراندن دوره‌های آموزشی در پاکستان را آغاز کردند و «دکتر عبد‌القادرخان» که بسیاری از تلاش‌های پاکستان برای توسعه مواد سلاح‌های هسته‌ای را مدیریت نموده بود و به او لقب (پدر بمب اتمی پاکستان) داده بودند، در فوریه 1986 و ژانویه 1987 (1365) از تهران و بوشهر دیدن کرد.
در ادامه این تحولات سخنگوی وقت مجلس شورای اسلامی در16 آبان 1369 (نوامبر 1990)، به طور علنی از سازمان انرژی اتمی ایران بازدید کرد و آزمایشگاه جدید (جابر بن حیان) را برای آموزش متخصصین هسته‌ای ایران افتتاح نمود.

پایان جنگ و ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی
با پایان جنگ تحمیلی در سال 1367 و خسارتهای زیادی که تأسیسات و فعالیت های هسته ای ایران در این زمان با آن مواجه شده بود، با آغاز ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی و دوران سازندگی، به فعالیتهای هسته ای نیز توجه ویژه ای شد.
در این زمان واردات فناوری‌های هسته ای با کاربرد دوگانه و نیز استمرار تلاش‌های نهانی ایران برای وارد کردن فناوری‌های تحت کنترل از غرب، شایعات زیادی را در ارتباط با تلاش ایران برای دستیابی به تسلیحات هسته ای در محافل مختلف جهانی به راه انداخت و گروهک منافقین در این رابطه فعالیت زیادی می کردند، اما تأسیسات هسته ای ایران مرتباً تحت نظارت بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی بودند.
در این دوره آرژانتین موافقت کرد که به متخصصین ایرانی در مؤسسه هسته‌ای خود بنام (Jose Balasero) آموزش دهد و بعد اورانیوم به ارزش 5/5 میلیون دلار به ایران فروخت که در سال 1987 در رآکتور کوچک مرکز تحقیقات هسته‌ای امیرآباد مورد استفاده قرار گرفت.
یک گروه از شرکت آلمانی (CENA) نیز در اواخر 1987 و اوایل 1988 (1366)، از ایران دیدن کرد و به نظر می‌رسید برای فروش فناوری ضروری برای راه‌اندازی و فعالیت‌های رآکتور مزبور و ارائه اورانیوم غنی‌شده به میزان 20 درصد بعنوان جایگزینی برای مواد غنی‌شده سطح بالای آمریکا و نیز احتمالا اورانیوم غنی‌شده و فناوری عمل‌آوری مجدد پلوتونیوم موافق ایران را کسب کرده باشد.
به‌هرحال بعد از تغییرات در دولت آرژانتین تمایل این کشور برای حمایت از گسترش سلاح‌های هسته‌ای بسیار کاهش یافت. دولت آرژانتین در فوریه 1992(1370)، اعلام کرد که به دلیل عدم امضای موافقتنامه حفاظت‌های هسته‌ای اقدام به لغو قرارداد فروش فناوری هسته‌ای به ارزش 18 میلیون دلار به ایران نموده است. منابع مطبوعاتی آرژانتین به‌هرحال مطرح کرده‌اند که آرژانتین همکاری هسته‌ای خود با ایران را به علت فشارهای آمریکا قطع نموده است.
انصراف آلمان و عدم قبول سایر دول غربی در همکاری با ایران باعث شد، جمهوری اسلامی ایران وارد رایزنی با روس ها در سال 1989 (1368) شود که در نهایت در دی ماه 1373 منجر به انعقاد قراردادسنگین 800 میلیون دلاری با روسیه شد، (اگرچه روسها بدلیل فشارهای امریکا نیز تا سال 1377 بطور جدی نتوانستند برنامه‌های خود را عملیاتی کنند.)

یک نشریه اسپانیایی در فوریه 1990(1368)، گزارش داد که شرکت‌های زنجیره‌ای اسپانیا برای تکمیل دو مجتمع نیروی هسته‌ای ایران در بوشهر در حال مذاکره هستند. یک شرکت اسپانیایی دیگر موسوم به ENUSA (شرکتهای اورانیوم ملی) به ایران سوخت عرضه می‌کرد که با شرکت کرافتورک یونیون (Kraftwerk Union) نیز در این زمینه همکاری داشته است. (3)
گزارشات بعدی نشان داد که یک هیأت ده نفره از وزارت صنایع ایران به مادرید سفر کرد تا با مدیر شرکت‌های زنجیره‌ای فوق بنام «آدولفو گارسیا رودریگوئز» مذاکره کند. ایران همچنین با اسپانیا برای تعمیر و تکمیل رآکتورهایی که شاه ساخت آنها را در بوشهر آغاز کرده بود و نیز با (Kraftwerke Union) و شرکت (CENA) در آلمان در اواخر دهه 1980 و اوایل 1990 مذاکره کرد. ایران تلاش کرد تا قطعات رآکتور را از شرکت زیمنس در آلمان و شرکت (Skoda) در چکسلواکی وارد کند.
هیچیک از این تلاش‌ها مشکلات ایران در زمینه بازسازی برنامه رآکتوری را رفع نکرد اما به‌هرحال این تلاش‌ها حاکی از عمق توجه ایران به این امور است.
در این زمان ایران تصمیم گرفت کارخانه تولید «کیک زرد» را در اردکان یزد در سال 1371 تأسیس نماید و راکتور 5 مگاواتی امیر آباد را که از اواخر دهه 1960 فعال بود، مجدداً طرّاحی نماید و از سوخت (U308AL) غنی شده (U23A) با غنای 20 درصد استفاده کند. همچنین در نظر داشت در اواسط دهه 1370 راکتور نوترونی مینیاتوری موسوم به (MNSR) که یک رآکتور 30 کیلوواتی آب سبک است را در مرکز تکنولوژی هسته ای اصفهان تأسیس کند.
در این راستا، رآکتور آب سنگین نیروی صفر (HWZRP) که یک رآکتور 100 واتی آب سنگین است در مرکز هسته ای اصفهان در اواسط دهه 1370 راه اندازی شد و ایران تکنولوژی طراحی ماشین های سانتریفوژ را نیز بدست آورد.
ایران اقدامات دیگری برای تقویت برنامه هسته‌ای خویش در اوایل دهه 1990 انجام داد و در سال 1991 (1368) ، یک (Cyclotron) با استفاده از لوازم بلژیکی در تأسیسات کرج نصب کرد. این کشور در 21 ژانویه 1991 (1368) ، یک موافقتنامه کمیسیون علمی، فناوری و صنعت برای دفاع ملی چین جهت ساخت یک رآکتور تحقیقی کوچک 27 کیلو واتی در تأسیسات تحقیقات سلاح‌های هسته‌ای در اصفهان امضا نمود. این رآکتور که مشخصا با سوخت پلوتونیوم کار می‌کرد احتمالا در سال 1994 (1372) ، در مسیر فعالیت قرار گرفته است.
چین در 4 نوامبر 1991 (13 آبان 1369) ،اعلام نمود که در سال 1989 و 1991 موافقتنامه‌های همکاری تجاری با ایران امضا نموده که به موجب آن یک تفکیک‌کننده ایزوتوپ الکترومغناطیسی و یک رآکتور هسته‌ای کوچک به ایران خواهد داد که برای اهداف صلح‌آمیز و تجاری مورد استفاده قرار خواهند گرفت. همچنین در سال 1371 ایران قراردادی با چینی ها برای ساخت تأسیسات یو.سی.اف اصفهان به مبلغ 110 میلیون دلار منعقد کرد، با این حال چین هم مانند سایر کشورها، بواسطه فشارهای آمریکا نتوانست به همکاری خود با ایران در زمینه فوق ادامه دهد.
رآکتور و تفکیک‌کننده فوق سیستم‌های تحقیقی کوچکی بودند و ارزش و اثر مستقیم در تولید مواد فسیلی نداشتند. به‌هرحال این دو وسیله موجب افزایش دانش ایران در خصوص رآکتور و فناوری غنی‌سازی شدند و متخصصین آمریکا معتقدند که چین اطلاعات اضافی در خصوص تفکیک شیمیایی و دیگر فناوری‌های غنی‌سازی و نیز طرح تجهیزات مربوط به تبدیل اورانیوم به UF6 (هگزا فلوراید اورانیوم)(4) جهت تهیه سوخت رآکتور و نیز کمک برای عمل‌آوری کیک زرد (Yellow cake) در اختیار ایران قرار داده است.
ایران تجارب غنی‌سازی اورانیوم و فن‌آوری متمرکز را در دانشگاه صنعتی شریف در تهران بکار گرفت. دانشگاه شریف همچنین وارد عرصه فعالیت‌های مربوط به وارد کردن سیلندرهای فلورین (5) که برای عمل‌آوری مواد غنی‌سازی مناسب هستند، شد و از تلاش‌های مربوط به وارد کردن مغناطیس‌های تخصصی که می‌توانند برای فعالیت‌های متمرکز هسته‌ای مفید باشند، مشارکت کرد. مغناطیس‌های مزبور در سال 1991 از (Thyssen) در آلمان تهیه شد. ویژگی‌های واردات ایران به وضوح نشان می‌دهد که ایران بیش از هر زمان دیگر در جستجوی فناوری متمرکز هسته‌ای بوده است. اگر چه بسیاری از تلاش‌های ایران هرگز علنی نشده‌اند ولی مقامات گمرک انگلیس، 110 پیوند فولاد تحت فشار که در جولای 1996(تیرماه1374) به ایران فرستاده می‌شد را توقیف کرده‌اند.
بازرسان ایتالیایی نیز هشت دستگاه فشار بخار که به مقصد ایران ارسال می‌شد و قابلیت استفاده در برنامه نهائی رآکتور داشتند را در سال 1993 (1371) توقیف کرده بودند و همچنین هشت دستگاه با فناوری بالا که برای استفاده در آزمایش رآکتور مناسب بودند را در بندر (Bari) در ژانویه 1994 (آذرماه1372) توقیف کردند.
هاشمی رفسنجانی در 10 سپتامبر 1992 (شهریور 1370)، از پکن دیدار کرد و طبق گزارشات موجود مذاکراتی برای خرید یک یا دو رآکتور 300 تا 330 مگاواتی از چین انجام داد. موافقتنامه اولیه برای خرید یک رآکتور مزبور توسط وزیر دفاع ایران در خلال دیدار فوق اعلام شد. جالب اینکه مورد فوق درست در زمانی بود که چین به پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای پیوست. (6)
اما همکاری هسته ای بین چین و ایران موجب اعتراض فوری آمریکا به چین شد، لذا ویژگی فروش‌های چین به ایران تغییر کرد و بعد از آن تمایلات چین برای فروش لوازم و تجهیزات هسته‌‌ای به ایران ضمن اثر پذیری از روابط چین ـ آمریکا دچار نوسان شد.
برخی گزارشات تهیه شده در امریکا، در سپتامبر 1995( شهریور 1373) مطرح نمود که چین برای توسعه تجهیزات تولید (calutron) در کرج واقع در 160 کیلومتری شمال شرقی تهران به ایران کمک می‌کند و وزارت خارجه آمریکا نیز مطرح کرد که چین در حال کمک به ایران برای توسعه تجهیزات (diffusion) واقع در نزدیکی اصفهان در آوریل 1996(فروردین 1374) است. گزارشات دیگر حاکی از آن بود که چین ممکن است قرارداد خود با ایران در خصوص فروش رآکتور را در نوامبر 1996 و اوایل 1997 (1374) تجدید کند و سازمان اطلاعاتی آمریکا (CIA) در همان زمان گزارش داد که ایران خریدهای فراوان و در عین حال نامشخص از چین در خصوص وسایل هسته‌ای داشته است.
نهایتاً مذاکراتی که چین با آمریکا انجام داد موجب شد چین قول دهد که هیچ نوع مساعدتی به تجهیزات هسته‌ای که در 11 می 1996(اردیبهشت 1374)، تحت نظارت ایمنی آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای قرار نداشته‌اند ارائه ننماید. چین سپس مقررات تفصیلی برای اجرا کردن قول مزبور را در 11 سپتامبر 1996 ( شهریور 1374) بعد از گفت‌وگوهای بیشتر با آمریکا منتشر ساخت.
طبق گزارشات آمریکا، چین همچنین در دسامبر 1996 (آذر 1373) ، موافقت کرد که مجتمع تبدیل هگزافلوراید اورانیوم رابه ایران نفروشد.
در این راستا، چین به نخست‌وزیر وقت اسراییل (نتانیاهو)، در خلال دیدارش از چین آگوست 1997 (مرداد 1375)، اطمینان داد که چین فناوری رآکتور یا دیگر فناوری هایی که می‌توانند در یک برنامه سلاح‌های هسته‌ای مورد استفاده قرار گیرند در اختیار ایران قرار ندهد. وزیرخارجه چین نیز یک بیانیه در 21 اکتبر 1997 (مهر 1374) ، منتشر کرد و در آن اعلام نمود: «استفاده صلح‌آمیز از انرژی بین چین و ایران بدلیل وجود برخی اختلافات در قرارداد انجام نشده است.»
در ادامه، ایران در 20 نوامبر 1994 (آبان 1372) اعلام کرد که روسیه با معامله 780 میلیون دلاری برای تکمیل یک رآکتور در بوشهر که شرکت‌های آلمانی احداث آن را در زمان شاه آغاز کرده بودند موافقت کرده است. ایران این موافقتنامه را با روسیه در 8 ژانویه 1995 (دی 1372)، امضا نمود و در زمان امضا ارزش معامله به 850 میلیون دلار افزایش یافت.
ساخت ساختمان های اصلی و شناورهای فولادی یکی از رآکتورها در بوشهر تا زمان سقوط شاه به میزان 85% تکمیل شده بود و ساخت رآکتور دیگر تقریبا تمام شده بود.(7)
روسیه توانست سریعا حدود 150 متخصص را بعد از امضای موافقتنامه با ایران جهت تکمیل نیروگاه بوشهر بکار گیردو در این راستا، ارسال لوازم و تجهیزات را در سال 1996 آغاز کرد و اعلام نمود که در نظر دارد حداکثر دو هزار نفر روسی را بکار گیرد و به حدود 500 متخصص ایرانی آموزش دهد. (شایان ذکر است که روسیه طبق موافقتنامه موجود اساسا می‌بایست امور مربوط به رآکتور اول را تا قبل از سال 2000 به پایان می‌رساند.)
به‌هرحال تاریخ تکمیل و هزینه موافقتنامه بستگی به این داشت که روسیه از تجهیزات موجود استفاده مطلوب می‌کرد یا اینکه ازطرح رآکتور خودش بنام (1000 ـ VVER) برای تکمیل آن استفاده می‌کرد.
تجهیزات دو رآکتور فوق در خلال جنگ ایران و عراق تخریب شده بودند و رآکتور روسی VVER با رآکتور 1300 مگاواتی زیمنس تفاوت داشت. مضافا اینکه شرکت زیمنس هنوز خود رآکتورها و مولدهای بخار که برای توربین‌ها بخار تولید می‌کردند را نصب نکرده بود.
کارشناسان و متخصصان روسی دو رآکتور را در سپتامبر 1994(شهریور 1372)، مورد بازرسی قرار داده و به این نتیجه رسیدند که خرابی‌های موجود گسترده است و لذا فقدان اسناد فنی آلمانی می‌تواند به کار آنها لطمه و ضرر بزند. لذا استنباط نهایی آنان این بود که تغییر طرح قدیمی رآکتورها که مربوط به دهه 1970 است و طراحی جدید برای ساختمان ها برای استفاده از رآکتور روسی با ظرفیت هزار مگاوات بنام (1000 ـ VVER) که از آب برای خنک‌سازی آن استفاده می‌شد ضروری است.
روسیه در 18 مارس 1996(اسفند 1373) ، اعلام کرد که مشکل کلیدی برای اجرای برنامه بازسازی رآکتورها، اسناد فنی تجهیزات ساخت آلمان نصب شده در بوشهر است، که در دسترس نیست و اینکه روسیه در صورت عدم توانایی ایران برای تهیه اسناد مزبور که آلمان نیز مایل به ارائه آنها نبود می‌باید تجهیزات جدیدی جایگزین تجهیزات آلمانی کند و که ساخت یک نیروگاه جدید آسانتر است ولی ایران اصرار داشت همان نیروگاه قبلی تکمیل شود.
جالب اینکه بر اساس برخی گزارشات، ایران نسبت به این واقعیت که برخی از افراد روسی که دربخش سرمایه‌گذاری بانکی پروژه نیروگاه بوشهر فعالیت داشتند یهودی بودند معترض بود!
اگرچه (رضا امراللهی) رییس وقت سازمان انرژی اتمی ایران هنوز در جولای 1997 (تیر 1375)، ادعا می‌کرد که رآکتور مزبور در سال 2000 فعال خواهد شد، تلاش‌های قبلی روسیه برای صدور طرح‌های رآکتور منجر به تاخیرهای مهم و افزایش هزینه شد و البته در قالب تعارفات و در گفتگوها اعلام کرده بود که تجهیزات طراحی شده برای دو رآکتور فوق که ساخت آلمان و کاملا متفاوت با فناوری روسیه بودند استفاده خواهد کرد.
در این زمان ایالات متحده آمریکا سعی کرد از طریق تشویق اوکراین برای منع کردن شرکت دولتی خود بنام (AOA Turboa Tom) از عرضه توربین‌ها به نیروگاه بوشهر مشکلاتی را برای ایران ایجاد کند. آمریکا و اوکراین در 6 مارس 1998 (اسفند 1374)، پیش‌نویس توافقی را به امضا رساندند که به شرکت‌های آمریکایی اجازه می‌داد با مجتمع‌های نیروگاه هسته‌ای اوکراین همکاری کند و این توافق زمانی به امضا رسید که اوکراین متعهد شد فناوری هسته‌ای به ایران عرضه نکند!
ایران در نوامبر 1998 (آبان 1376)، خواستار تسریع در ساخت مجتمع نیروگاه هسته‌ای بوشهر شد و می‌خواست زودتر از نیمه مه 2003 (اردیبهشت 1381)، که طبق برنامه تهیه شده زمان اتمام عملیات اعلام شده بود به پایان رسد. در این راستا، (یوگمن آدم‌اف) وزیر انرژی اتمی روسیه در خلال دیدارش از ایران تأکید کرد که روسیه ساخت مجتمع نیروگاه اتمی بوشهر را با استفاده از رآکتور (VVER-1000) و علیرغم مخالفت آمریکا و اسراییل ادامه خواهد داد.
پس از افزایش فشار امریکا و اسرائیل پیرامون سوق یافتن فعالیت هسته ای ایران به سمت دستیابی به تسلیحات هسته ای سازمان انرژی اتمی ایران طی صدور تکذیبیه ای در 19 اوت 1997 (مرداد1375) اعلام کرد که ایران برنامه تهیه سلاح‌های هسته‌ای نداشته و ندارد.
هاشمی رفسنجانی نیز قبلاً و با صراحت در پاسخ به یک سؤال که در یک مصاحبه 60 دقیقه‌ای وی با برنامه تلویزیونی «سی.بی.اس» در فوریه 1997 (بهمن 1374) ، در خصوص سلاح‌های هسته‌ای ایران مطرح شده بود گفت: «مطمئنا ما سلاح‌های هسته‌ای نداریم و من از این سلاح‌ها نفرت دارم!».

* مهدی علیخانی – کارشناس و پژوهشگر مسائل سیاسی alikhani_iri@yahoo.com & www.alikhani.net
یادداشتها :
1- رک، شاه و اتم (چگونگی آغاز فعالیتهای هسته ای ایران ) ، ازهمین نگارنده – مهدی علیخانی www.alikhani.net
2- رک، همان
3- رک، همان
4- Hexafluoride – هگزافلوراید اورانیوم گازی خنثی است که با اضافه کردن گاز فلوراید F2 ، به گاز تترافلوراید اورانیوم به دست می آید و به آن به اختصار UF6 نیز اطلاق می شود و همان گازی است که ماشینهای سانتریفیوژ غنی سازی می شود .
5- Fluorine
6- شایان ذکر است چین در سال 1988 به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیوسته بود.
7- رک، شاه و اتم - مهدی علیخانی www.alikhani.net