آیت الله العظمی سید محمد باقر موسوى خوانساری (صاحب روضات الجنات)
سید محمّد باقر موسوى خوانسارى اصفهانى (معروف به چهار سوقى) در روز دوشنبه ۲۲ ماه صفر سال ۱۲۲۶ ه.ق. در شهر خوانسار پا به عرصه وجود نهاد.
پدرش، میرزا زین العابدین (۱۱۹۲ – ۱۲۷۵ ه.ق.) از دانشمندان و فقیهان مشهور خوانسار و اصفهان بود که داراى آثار ارزشمند فراوانى است، از جمله: «شرح اصول المعالم»، «شرح زبده شیخ بهایى» و رسالههایى به نام «قواعد عربیت»، «اجماع»، «تداخل اسباب»، «تعارض حقیقت مرجوحه با مجاز راجح»، «نیت»، «احباط و تکفیر»، «نوادر احکام»، و نیز چند تعلیقه بر کتابهاى علما از او به جاى مانده است.
جدّش، آیةاللَّه سید ابوالقاسم خوانسارى (متوفا، ۱۲۴۰ ه.ق.) داراى تألیفات متعدد است و از سید بحرالعلوم؛ اجازه اجتهاد گرفته است. جدّ اعلاى او، فقیه اصولى، سید حسین خوانسارى (متوفا: ۱۱۹۱ ه.ق) نویسنده حواشى معروف بر شرح لمعه است. وى فرزند آیةاللَّه میرزا ابوالقاسم جعفر (متوفا: ۱۱۵۸ه.ق.) مشهور به میر کبیر است.
دوران کودکى و نوجوانى سید محمّد باقر موسوى خوانسارى در زادگاهش (خوانسار)، در فراگیرى علوم مقدماتى حوزه نزد پدر و جدش سپرى شد و دیرى نپایید که پدر بزرگوارش به اتفاق خانوادهاش براى همیشه، ساکن اصفهان گردید. وى نیز به اصفهان هجرت نمود و به تحصیل علوم دینى اشتغال پیدا کرد. او نزد دانشمندان بزرگ و کار آزموده و طراز اول اصفهان زانوى شاگردى به زمین زد و در مکتب درس آیات عظام: شیخ محمّد تقى اصفهانى، نویسنده حاشیه بر معالم (متوفا: ۱۲۴۸ ه.ق.)، سید صدرالدین عاملى (متوفا: ۱۲۶۴ ه.ق.)، حاج محمّد ابراهیم کرباسى، نویسنده اشارات (متوفا: ۱۲۶۱ ه.ق.)، مرحوم سید حسن مدرس (متوفا: ۱۲۷۳ ه.ق.)، سید محمّد پسر عبدالصمد شهشهانى (متوفا: ۱۲۸۷ ه.ق.)، و پدر بزرگوارش شرکت کرد و از بوستان دانش آن بزرگان، گلهاى زیادى چید.
سید محمّد باقر خوانسارى با کوشش و زحمات فراوان در راه تحصیل علوم دینى، به درجات عالى و کمال رسید. از این رو، او از استوانههاى علم و تقوا در اصفهان محسوب مىشد، ولى او این حد از علم را کافى ندانست و براى تکمیل یافتههاى علمى خود، در سال ۱۲۵۳ ه.ق. به نجف اشرف هجرت کرد و در درس خارج آیات عظام: سید ابراهیم موسوى قزوینى (متوفا: ۱۲۶۲ ه.ق.) نویسنده «ضوابط الاصول»؛ محمّد حسن نجفى، فرزند شیخ باقر (متوفا: ۱۲۶۶ ه.ق.) نویسنده جواهر الکلام و دیگر استادان برجسته آن عصر، شرکت کرد و تحصیل علوم اسلامى را به سر حد کمال رساند و به درجه اجتهاد و استنباط احکام شرعى رسید.
وى در فقه، اصول و سایر علوم اسلامى، از همه همشاگردىهاى خود گوى سبقت و برترى را ربود؛ تا جایى که ۹ نفر از بزرگان و فرزانگان جهان تشیع به او اجازه اجتهاد و روایت دادند. او در علوم ادبى، تاریخ و سخن سرایى، تخصص داشت و به دو زبان عربى و فارسى تسلطى تام و احاطهاى عظیم پیدا کرد و در شرح حال رجال و علماى شیعه و سنى اطلاعات فراوان داشت. سید محمّد باقر خوانسارى بعد از رسیدن به درجه اجتهاد مطلق و رسیدن به کمالات لازم، از نجف اشرف به شهر اصفهان مراجعت کرد و زعامت دینى و مذهبى این شهر را به عهده گرفت و بر مسند تدریس، قضاوت و فتوا تکیه زد. او به تدریس اصول، حدیث، درایه، و رجال پرداخت و شاگردان زیادى را پرورش داد.
سید محمّد باقر خوانسارى داراى القاب متعددى است. وى چون در خوانسار متولد شده است، منتسب به «خوانسارى» است. وى بعد از هجرت به اصفهان سکونت در محله چهار سوى، به تدریج در بین مردم اصفهان به سید محمّد باقر «چهار سویى» یا «چهار سوقى» معروف شد. «چهار سو» محلهاى است معروف در اصفهان، که آن را «چهار سوى شیرازیان» یا «چهار سوى شیرازىها» مىگویند. وى علاوه بر القاب مذکور، به جهت سکونتش در اصفهان به «اصفهانى» و به جهت انتسابش به امام موسى کاظم به «موسوى» نسبت یافته است. مهمترین لقب ایشان، «صاحب روضات الجنات» است که برگرفته از نام مهمترین اثر اوست.
وى از نادر دانشمندان اسلامى است که در اکثر علوم و فنون اسلامى، از قبیل: فقه، اصول، کلام، حدیث، رجال، منطق، ادبیات و تاریخ، تخصص و تبحر کافى داشت. او سلطهاى تام و تخصصى کامل در ادبیات فارسى و عربى داشت. وى صاحب قلمى روان و سیال و در نهایت بلاغت است. کتاب «روضات الجنات» ایشان، بهترین گواه بر این مدعاست. علاوه بر آن، در مقدمه کتاب، «الدر النظیم فى رسم التحیة و التسلیم» خطبههایى دارد که توانایى فوق العاده او را در نثر مىرساند. برخى از این خطبهها خالى از نقطه است:
«الحمد للَّه الملک المالک المحمود و الواحد الصمد و الصمود، اهل الحمد و مسدد العهود، واصل العدل و محدد المحدود، حمداً هو مدد الاعوام و الاحوال، مسلسل مسدود، وعدد طلال الاسکار، و رمال الصحور معدود…»
و برخى دیگر خالى از حرف الف است: «فقد کنت عن قدیم دهرى، و عتیق عمرى، منذ میزت بین شر و خیر، و عرفت نفع نفسى من ضمیر، لم یزل یحدثنى فکرتى و یحرصنى ملکتى، و یهجس فى ضمیرى و یمر بقلبى و یخلل فى مروعى.»
صاحب روضات الجنات، در نگارش به قدرى زبردست و توانا بود که جواب استفتا و احکام را هم منشیانه و با وزن و قافیه مىنوشت. هنگامى که حکم تکفیر حاج سید حسن واعظ کاشى را نزدش بردند، نوشت: «این سید کاشى، مشغول بدین تراشى، یا در متن کفر است یا در حواشى.»
صاحب روضات الجنات علاوه بر نثر، در نظم و شعر نیز زبردست بود. اشعار فراوانى در موضوعات مختلف اخلاقى، اعتقادى و اصولى از وى به یادگار مانده که کتاب «قرة العین و سرور النشأتین» او در موضوع عقاید مشتمل بر بیش از ۳۰۰۰ بیت، و در طرف الاخبار لتحف الاخیار مشتمل بر ۱۱۲۰۰ بیت، و مجموعه قصاید در مناقب اهل بیت عصمت و طهارت و نیز اصول فقه ایشان که منظوم است، از جمله آثار بجا مانده از این ادیب ارزشمند است.
میرزا محمّدباقر خوانسارى؛ فقیهى پژوهشگر در فقه جعفرى و متفکرى اصولى بود. تألیفات ارزشمند وى در زمینه فقه و اصول، از قبیل: رسالههاى خمس، فقه، نهریه، فضل الجماعة، اصول الفقه، ترجمه «رسالة الصوم» صاحب جواهر و احسن العطیة و شرح «الفیه» شهید، گواه توانایى وى در استنباط احکام و تسلط کامل او در اصول و فقه اسلامى مىباشد.
صاحب روضاتالجنات در علمالحدیث داراى مهارت زیادى بود و تسلط کاملى بر روایات معصومین داشت. وى از معدود دانشمندان علم تراجم است که از نظر تخصص و احاطه تام و آگاهى کامل بر احوال راویان حدیث و اعلام و علماى اسلام، به سرحد کمال رسیده بود. او در این زمینه، مجتهدى بزرگ بود. تاریخ نظیر این دانشمند رجالى را کمتر به چشم خود دیده است.
وى در این زمینه تألیفات و آثار فراوانى از خود به یادگار گذاشته است، از جمله: رساله شرح حدیث حماد، طرف الاخبار لتحف الاخیار، تلخیص مجموعه ورّام. مهمتر از همه کتاب شریف و گرانقدر «روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات» است. این کتاب از مهمترین کتابهاى نوشته شده در شرح حال علما و فقها است؛ به طورى که مورد توجه دانشمندان علم رجال و شرح حال نویسان قرار گرفت و آن را مورد نقل یا نقد قرار دادند و در مدح آن سخنان بسیار گفتند.
نویسنده «بیان المفاخر» مىگوید: «علامه فقیه، زاهد، محقق، متتبع، اصولى، رجالى، از بزرگان و مفاخر علمى در قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم در اصفهان، مؤلف کتاب نفیسِ روضات الجنات که احتیاج به تعریف و ستایش نداشته، و هیچ نویسنده و دانشمندى از دانش آن بىنیاز نمىباشد.»
نیز در وصف آن گفتهاند: «در قرن سیزدهم هجرى ظاهراً تنها کتابى که از طرف علماى شیعه در شرح حال کلیه علماى اسلام، بدون توجه به فرقه و مرام نوشته شده است، همین کتاب باشد و با در نظر گرفتن موقعیت از حیث زمان و فقد وسایل تحقیق و مطالعه و نبودن کتابخانه جامع و منظم در اصفهان که بتوان از کتابهاى آن استفاده نمود، عظمت و اهمیت این خدمت علمى و دینى ظاهر مىشود. و حتماً باید آن را از کرامت مؤلف بزرگوار آن دانست.»
باز گفتهاند: «این کتاب از آثار معروف میرزا محمّد باقر خوانسارى است. شهرت جهانى دارد و چند سال از بهترین سالهاى عمر خود را صرف جمع آورى اسناد و مدارک و مآخذ این کتاب نمود و پس از ده سال آن را به پایان رساند. کتاب مزبور اخیراً در هشت جلد، مجدداً تجدید چاپ شده است. نسخههاى اصلى آن به زبان عربى است. روضات الجنات ماخذ جالب و اطمینان بخشى است در شناخت رجال مختلف از صدر اسلام تا اواخر قرن سیزدهم و چند بار تجدید چاپ و در اغلب کتابخانههاى بزرگ و منازل علما و آیات عظام به چشم مىخورد.»
نویسنده «ریحانة الادب» مىگوید: «روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات که در موضوع خود بىنظیر و ابسط و اجمع و انفع کتب تراجم بوده و در تهران چاپ و از منابع این کتاب، ریحانة الادب مىباشد.»
شیخ عباس قمى نیز مىگوید: «مرحوم علامه جلیل، فقیه زاهد مجتهد، عظیمالشأن محقق، متتبع رجالى، محدث ادیب، مفسر لغوى، آقا میرزا محمّد باقر چهار سوقى – رضواناللَّهعلیه – در طول پنجاه سال زحمت مداوم و مطالعه دهها، بلکه صدها کتاب و رساله، بدون آن که کسى او را در این کار یارى کند و به نوعى از انواع در تألیف کتاب کمک و مساعدت نماید، موفق گردید کتابى جامع به نام «روضات الجنات در احوال علماء و السادات» در احوال عده کثیرى از بزرگان، فقها، ادبا و محدثین بزرگوار شیعه و همچنین جماعت بسیارى از علماى سنّى را در چهار مجلد بزرگ تألیف نماید. و الحق، خدمتى بزرگ و قابل هر گونه تعریف و ستایش انجام داد و با انجام یافتن آن، منّتى بزرگ بر ذمه اهل مطالعه و تحقیق ثابت گردانید.»
سید محمّد باقر موسوى خوانسارى؛ علاوه بر این که راویان حدیث را مىشناخت و بر احوال آنها آگاهى فوق العاده داشت، خود نیز راوى حدیث بود و از بزرگان و مشایخ فراوانى نقل حدیث کرده است. بعضى از مشایخى که وى از آنها اجازه نقل روایت داشته و از آنها روایت نقل کرده است، عبارتند از:
محمّد، فرزند شیخ على، فرزند شیخ جعفر کاشف الغطاء (متوفا: ۱۲۶۰ ه.ق.)
شیخ قاسم، فرزند محمّد، فرزند على، فرزند قاسم نجفى،نویسنده «کنزالاحکام فى شرح شرایع الاسلام.»
سید محمّد باقر رشتى، معروف به حجة الاسلام (متوفا: ۱۲۶۰ ه.ق.)
سید ابراهیم قزوینى، نویسنده «ضوابط الاصول» (متوفا: ۱۲۶۲ ه.ق.)
سید میرزا زین العابدین خوانسارى اصفهانى (متوفا: ۱۲۷۵ ه.ق.)
میر سید حسن مدرس (متوفا: ۱۲۷۳ ه.ق.)
سید اسداللَّه، فرزند حجةالاسلام سید محمّد باقر شفتى رشتى.
محمّد باقر، فرزند شیخ محمّد تقى، نویسنده «حاشیه بر معالم»
سید جعفر، جدّ نویسنده روضات الجنات (متوفا: ۱۱۵۸ ه.ق.)
سید محمّد، فرزند عبدالصمد شهشهانى (متوفا: ۱۲۸۷ ه.ق.)
محمّد ابراهیم کرباسى (متوفا: ۱۲۶۱ ه.ق.)
محمّد ایوانکى بید آبادى.
افرادى که از صاحب روضات الجنات نقل حدیث کردهاند که بسیارى از آنها از شاگردان وى نیز مىباشند، عبارتند از:
شیخ قاسم، فرزند محمّد نجفى، نویسنده «کنز الاحکام».
شیخ فتحاللَّه، مشهور به شیخ الشریعه اصفهانى.
میرزا محمّد، فرزند عبدالوهاب همدانى، مشهور به امام الحرمین.
شیخ خلیل، فرزند جعفر مازندرانى.
میرزا عبدالغفار، فرزند سید حسین حسینى تویسرکانى.
سید محمّد کاظم طباطبایى یزدى، نویسنده «عروة الوثقى».
سید ابو تراب عبدالعلى خوانسارى، نویسنده «سبل الرشاد فى شرح نجاة العباد».
علاّمه سید محمّد باقر درچهاى.
شیخ هادى، فرزند محمّد امین تهرانى، نویسنده «محجة العلماء»
منیر الدین بروجردى.
ملا محمّد حسین فارسى کرمانى.
سید محمّد جعفر، فرزند میر سید على حسینى.
میرزا اسداللَّه، فرزند علاّمه میرزا محمّد تقى یزدى.
سید میرزا على اصغر، فرزند میرزا محمّد جعفر حسینى اصفهانى.
سید محمّد اسماعیل، فرزند سید محمّد شریف قائینى خراسانى.
میرزا عبدالرحیم کرباسى.
شیخ احمد، فرزند محمّد جواد حسین آبادى.
سید محمّد جواد دهکردى.
میرزا حسن همدانى.
سید مهدى کرمانى.
محمّد حسن، فرزند محمّد ابراهیم عراقى سلطان آبادى.
عبدالکریم ادیب سودانى دستگردى اصفهانى.
میرزا محمّد جعفر، فرزند میرزا محمّد حسین سدهى اصفهانى.
میرزا حیدر على، فرزند محمّد حسین سدهى اصفهانى.
میرزا على محمّد سدهى اصفهانى.
میرزا مهدى، فرزند محمّد باقر خوانسارى، نویسنده «شرح الفیه الفقه و الرساله العلمیه»
میرزا مسیح، فرزند میرزا محمّد باقر موسوى خوانسارى.
میرزا احمد، فرزند میرزا محمّد باقر موسوى خوانسارى.
میرزا هدایةاللَّه، فرزند میرزا محمّد باقر موسوى خوانسارى.
میرزا عطاءاللَّه، فرزند میرزا محمّد باقر موسوى خوانسارى، نویسنده «مفتاح الروضات».
میرزا جلال الدین روضاتى، فرزند میرزا مسیح.
میرزا احمد همدانى.
ملا محمّد حسین، فرزند ملاّ محمّد باقر اردکانى.
حاج منیر الدین اصفهانى.
میرزا بدیع درب امامى.
با وجود به عهده داشتن مسئولیتهاى علمى و مقام مرجعیت و قضاوت، بارها مسافت طولانى و پر مشقت زیارت خانه خدا را طى کرد. نوشتهاند که او در طول عمرش، دهها بار به زیارت خانه معبود شتافت و حج ابراهیمى را بجاى آورد.
او دانشمندى زاهد، باورع، متقى و مقدس بود که حتى از شبهات نیز دورى مىکرد.
سید محمّد باقر موسوى خوانسارى به سبب مهارتى که در علوم اسلامى داشت، تألیفات و تصنیفات فراوانى و مهمى در زمینههاى فقه، اصول، کلام، حدیث، ادبیات، علم رجال و تاریخ به جامعه عرض داشت:
روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات.
احسن العطیه شرح الفیه شهید.
قرة العین و سرور النشأتین.
تلویح النوریات من الکلام فى تنقیح الضروریات من الاسلام.
تلخیص مجموعه ورّام.
طرف الاخبار لتحف الاخیار.
جواهر الاثار و جوائز الأبرار.
تسلیة الاحزان فى فقد الاحبة و الاخوان.
ادب اللسان.
ترجمه رساله الصوم صاحب جواهر.
درر النظیم فى رسم التحیة و التسلیم.
اقسام البلایا النازله فى هذه الدنیا على الشقى و السعید.
فضل الجماعه؛ خمس؛ فقه؛ النهریه.
شرح حدیث حماد.
دستور العمل للمکلفین.
امر به معروف و نهى از منکر.
اصول الفقه.
حاشیه بر شرح لمعه.
حاشیه بر قوانین الاصول و تعلیقاتى بر کتابهاى فقهى و اصولى از وى به یادگار مانده است.
خاندان صاحب روضات الجنات، داراى کتابخانه بزرگ و جامعى هستند که تأسیس آن به دست میرابوالقاسم کبیر، جدّ آیةاللَّه چهارسوقى بوده است. وى در جمع آورى این کتابها زحمات فراوانى متحمل شد. نوشتهاند: وى جهت به دست آوردن نسخهاى از کتاب «وسایل الشیعه» مسافرت کرد و با اهتمام تمام بالاخره موفق شد چند جلد از آن را که تماماً به خط مؤلف کتاب بود، را به دست آورد که تا این اواخر نیز این چند جلد کتاب خطى در کتابخانه این خاندان موجود بود. این کتابخانه توسط فرزندان و نوادگان وى که اغلب اهل علم و دانش و صاحب تصنیف و تألیف بودند، اداره مىشد. صاحب روضات الجنات نیز همراه دیگر برادرانش، قسمت اعظم کتابهاى اجدادى را اداره و خود نیز کتابهاى بسیارى خریدارى و یا نسخه بردارى نمود.
آیةاللَّه سید محمّد باقر موسوى خوانسارى از اوایل جوانى تا آخرین روزهاى عمر شریفش، علاقه خاصى نسبت به جمع آورى کتابها داشت. او در این جهت، تمام همتش را به کار گرفت. وى در راه جمع آورى کتابهاى نفیس و کمیاب، موفقیتهاى بسیارى کسب نمود و بعد از مدتى، کتابخانهاش در بردارنده کتابهاى خطى نادرى بود که در اکثر کتابخانههاى پر رونق آن روز نیز یافت نمىشد. از این رو، کتابخانه وى داراى شهرت و آوازه خاصى در جهان اسلام بود.
پژوهشگر محقق و مورخ معروف و معاصرِ صاحب روضات الجنات، «اعتماد السلطنه» در کتاب «المآثر و الاثار» در مورد صاحب روضات و کتابخانهاش چنین مىگوید: «میرزا محمّد باقر، صاحب روضات الجنات از رؤساى دار السلطنه اصفهان و برادر میرزا محمّد هاشم، در فقه و حدیث و تراجم علماى سلف و خلف و فنون و فضایل دیگر بر همگان ترجیح دارد. کتابخانه این خانواده را بسیار مىستایند. در کتاب نامه دانشوران ناصرى هر جا که عنوان میر معاصر است، مقصود این خداوند معالى ومآثراست.»
گرچه قسمت زیادى از این کتابها به دست نوادگان ایشان به فروش رفت، ولى هم اکنون این کتابخانه با ۳۰۰۰ جلد کتاب، در شهر اصفهان، در محل کتابخانه خانوادگى خاندان چهار سوقى قرار دارد. منبع و مرجع مهمى براى تحقیق و پژوهش در موضوعات علوم اسلامى به شمار مىآید.
میرزا محمّد باقر موسوى خوانسارى در شب دوشنبه (هشتم یا) نهم ماه جمادى الاول سال ۱۳۱۳ ه.ق. بر اثر بیمارى ذات الریه، پس از چهار روز بیمارى، در خانه مسکونى خود در اصفهان در حالى که باران رحمت از آسمان نازل مىشد، جانبهجان آفرین تسلیم کرد. برادرش، میرزا محمّد هاشم بر پیکر پاک آن عالم ربّانى نماز خواند و بر حسب وصیت خودش، در تخت فولاد، در بالا سر مسجد مصلى، نزدیک تکیه آقا رضى، پیش روى قبر مرحوم آقا حسین جیلانى به خاک سپرده شد. در سال ۱۳۱۶ ه.ق. میرزا سلیمان خان رکن الملک بقعه و تکیه رفیعى بر آرامگاه آن مرحوم بنا کرد. قبرش مورد توجه خاص و عام است و جمعى از فرزندان و نوادگانش نیز در بقعه و اطراف آن مدفون هستند.