آیت الله سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی (محقق طباطبایی)
آیت الله سید عبدالعزیز طباطبایی، ۲۱ جمادی الثانی ۱۳۴۸ ه.ق. برابر با چهارم آبان ۱۳۰۸ هـ.ش. در خانواده‌ای علمی و ریشه دار در نجف اشرف به دنیا آمد. پدرش نوه دختری و مادرش نوه پسری فقیه بزرگ شیعه آیت‌الله العظمی سید محمد کاظم طباطبایی یزدی صاحب عروة الوثقی بود. خاندان سید یزدی، یکی از خاندانهای مشهوری بودند که در حوزه علمیه نجف و فقاهت شیعه نقش مؤثری داشتند. محقق طباطبایی دوران کودکی خود را در چنین خانواده‌ای میان کتاب و کتابخانه و مدرسه گذراند و طبیعتا استعداد این کودک خردسال با چنین شرایطی پرورش پیدا می‌کرد. دوستان ایام کودکی وی، اذعان می‌کنند که او از همان سالها متین و کم صحبت و بی تکلف بود.
محقق طباطبایی ضمن خاطرات دوران کودکی خود به کتابهایی اشاره می‌کند که در کتابخانه مدرسه سید، توجهش را جلب کرده بودند و وی ساعاتی از وقت خود را به تهیه فهرستی از اسم این کتابها و نام نویسندگان آنها می‌گذراند. وی که در آن زمان، به خاطر سن کم خود، اجازه دست زدن به کتابها را نداشته، مجبور بوده فقط آنچه بر عطف کتابها نوشته شده بود را یادداشت کند. این موضوع، نقش مؤثر محیط علمی او را در علاقمندی به کتاب و کتابت از دوران کودکی به خوبی نشان می‌دهد.
محقق طباطبایی هشت ساله بود که مادرش را از دست داد، مادر او زن پاکدامن و خوش اخلاق و مؤمنی بود که از طرف پدر نوه آیت‌الله العظمی سید محمدکاظم یزدی و از طرف مادر نوه شیخ انصاری رحمة الله علیه بود. فقدان مادر در این سن کم، وابستگی او را به پدر بیشتر می‌کند. پدرش آیت‌الله سید جواد طباطبایی، دانشمندی پارسا و باتقوا بود و در پرورش دینی فرزند، تلاش فراوان داشت. محقق طباطبایی گاهی با علاقه فراوان از شبهایی که در مسجد تا به صبح کلمه به کلمه همپای پدر ختم قرآن می‌کرد یاد می‌کند. متأسفانه روزگار به این ایام فرصت چندانی نداد و محقق طباطبایی در همان سنین نوجوانی پدر را نیز از دست می‌دهد. او که در نوجوانی وارد تحصیلات حوزوی شده بود، با فقدان پدر، حجره مدرسه را از دست نمی‌دهد و خود را وقف مدرسه و کتاب و درس و بحث می‌کند. در این زمان وجود اساتید برجسته حوزه علمیه نجف در همه سطوح، مشوق تلاش وی در مطالعه بیشتر و رسیدن به درجات بالای علمی می‌شود. وی ادبیات صرف و نحو را نزد مرحوم سید هاشم حسینی تهرانی (۱۴۱۱ هـ ق) مؤلف کتاب علوم العربیة و توضیح المراد و منطق را نزد سید جلیل فرزند سید عبدالحی طباطبایی یزدی (۱۴۱۳ هـ ق.) فراگرفت. پس از آن در فلسفه شرح منظومه سبزواری را نزد آیت‌الله سید عبدالأعلی سبزواری و اسفار ملاصدرا را نزد شیخ صدرا بادکوبی (۱۳۹۲ هـ ق.) فراگرفت. شرح لمعه را در محضر میرزا حسن نبوی و شیخ ذبیح الله قوچانی و قوانین میرزای قمی را از آیت‌الله سید علی علامه فانی اصفهانی (۱۴۰۹ هـ.ق) تلمذ نمود. آنگاه دروس عالی سطح را در محضر شیخ عبدالحسین رشتی (۱۳۷۳ هـ ق.) مؤلف شرح کفایه و کشف الاشتباه، و شیخ مجتبی لنکرانی (۱۴۰۶ هـ ق.) مؤلف کتاب أوفی البیان به پایان برد.
سرانجام درس خاج فقه و اصول را از محضر آیت‌الله العظمی سید عبدالهادی شیرازی (۱۳۸۲ هـ. ق) و آیت‌الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خوئی (۱۴۱۳ هـ ق.) کسب دانش نمود.
محقق طباطبایی در سال ۱۳۲۹ هـ ش. ازدواج می‌کند. همسر وی، فرزند آیت‌الله حاج سید اسدالله طباطبایی یزدی آخرین پسر آیت‌الله العظمی سید محمدکاظم یزدی بود. مرحوم سید اسد الله طباطبایی مدیر و مؤسس مدرسه ثانی سید یزدی بود و با رفتاری عالمانه و خلقی کریم ـ که زبانزد خاص و عام بود ـ فعالیتهای علمی و اجتماعی خاندان صاحب عروه را ادامه می‌داد.
محقق طباطبایی در طی تحصیلات خود با کتابها و مصادر علوم اسلامی آشنا می‌شود و با گرایش شدیدی که در شناخت منابع و رجال داشت غرق دنیای کتابشناسی و نسخ خطی می‌شود. تابستان هر سال با سفر به ایران، به کتابخانه‌های خصوصی و عمومی مراجعه می‌کند و ضمن مطالعات فراوان یادداشتهای زیادی تهیه می‌نماید. در سه سفر حج نیز در کتابخانه‌های مکه و مدینه نسخ خطی نفیسی را می‌بیند و برخی از آنها را به طور کامل استنساخ می‌کند. همچنین در تابستان سال ۱۳۴۲ هـ ش. از عراق به سوریه و لبنان سفر می‌کند و در یک اقامت سه ماهه، در کتابخانه‌های ظاهریه، مجمع علمی دمشق، کتابخانه اوقاف حلب و کتابخانه دانشگاه آمریکایی بیروت مطالعات زیادی انجام می‌دهد و به گفته خود ایشان، در این سفر با دیدن این کتابخانه‌ها دنیای تازه‌ای به روی وی گشوده می‌شود.
آشنایی و الفت محقق طباطبایی با دانشمند بزرگ و کتابشناس باعظمت، مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی، تأثیر بسیاری در شخصیت علمی وی ایجاد می‌کند. یادداشتهایی را که از سفرهای متوالی به ایران به همراه می‌آورد، هر بار در اختیار شیخ آقابزرگ تهرانی قرار می‌دهد تا هم از زیر چشم تیزبین استاد بگذرد و او را راهنمایی کند و هم برای تدوین دائرة المعارف بزرگ کتابشناسی شیعه، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، مورد استفاده قرار گیرد. محقق طباطبایی تا پایان عمر، شیفته استاد بود و از او به عظمت و بزرگواری یاد می‌کرد. وی از همان سالهای چاپ الذریعه، فکر نوشتن مستدرکی را برای آن در سر می‌پروراند، اما متأسفانه چاپ کتاب به کندی پیش می‌رفت و نوشتن مستدرک را به تأخیر می‌انداخت. از این رو محقق طباطبایی اقدام به استنساخ متن کامل کتاب الذریعه نمود ـ که چاپ جلدهای ۱۳ و ۱۴ الذریعه نیز برای آنکه سریعتر چاپ شود، از روی همین نسخه در نجف چاپ شد. وی در سال ۱۳۹۹ هـ ق. دست به کار تدوین مستدرک الذریعه شد و شروع به جمع آوری و فیش کردن کتابهایی نمود که نام آنها در الذریعه نیامده‌است. محقق طباطبایی یبشتر وقت خود را تا پایان عمر یعنی هفتم ماه رمضان ۱۴۱۶ هـ ق. صرف تدوین این اثر گرانسنگ نمود و گنجینه‌ای بالغ بر یازده هزار فیش بر جای نهاد.
همچنین، از جمله کسانی که نقش مؤثری در روحیه پرتلاش و پرحوصله او، در امر تحقیق و پژوهش داشت، علامه امینی صاحب کتاب الغدیر رحمة الله علیه بود. محقق طباطبایی به مدت ۲۵ سال پیوسته در کنار علامه امینی به جمع نسخ خطی و اداره کتابخانه أمیرالمؤمنین علیه السلام در نجف می‌گذراند و بسیاری از مایه علمی خود را مدیون شاگردی وی می‌داند. محقق طباطبایی ضمن ارتباط علمی خود با علامه امینی، وی را در تهیه منابع کتاب گرانسنگ الغدیر یاوری می‌کند و در طی سفرهای خود به کتابخانه‌های ایران و ترکیه، در به ثمر رسیدن تحقیقات علامه امینی نقش بسزایی را ایفا می‌کند. بعد از سفری که محقق طباطبایی در سال ۱۳۴۲ به سوریه و لبنان داشت، دو سفر دیگر نیز همراه با فرزند علامه امینی به سوریه و ترکیه می‌رود، علامه امینی هم که در ایران به سر می‌برد به آنان می‌پیوندد و به علت کسالت نمی‌تواند در ترکیه بماند و ناچار به بازگشت می‌شود. در آن سفر محقق طباطبایی در ترکیه می‌ماند و مقدار زیادی از نسخ نفیس را برای کتابخانه امیرالمؤمنین عکسبرداری می‌کند. محقق طباطبایی که مدتی سرپرستی این کتابخانه را برعهده داشت، نسخ خطی کتابخانه را در سه جلد تنظیم می‌کند. این فهرست اکنون به صورت متوالی در مجله تراثنا منتشر می‌شود.
وی در سال ۱۳۹۷ نجف را ترک می‌کند و عازم ایران می‌شود و در قم سکنی می‌گزیند. ایشان در قم، در ادامه راه دو استاد بزرگ خود، مشغول به تکمیل مستدرک و تعلیقاتی که بر الذریعه و الغدیر داشت می‌شود. محققین و نویسندگان در ایران از محضر وی بهره مند می‌شوند و او نیز با دست باز، از هر کاری که در زمینه تحقیقات تاریخ و رجال و تراجم و حدیث و کتابشناسی شیعه انجام می‌شود استقبال می‌کند. وی همیشه از استاد خود آیت‌الله میرزا محمدعلی اردوبادی (۱۳۸۰ هـ ق.) به بزرگی یاد می‌کرد و یکی از خصوصیات بارز او را کمک علمی به دیگران در تحقیق و رفع مشکلات علمی می‌دانست. محقق طباطبایی، خود نیز، راه و روش استاد را در پی می‌گیرد و منزل و کتابخانه خود را در اختیار محققین و پژوهشگران قرار می‌دهد، به طوری که خانه ایشان، روز و شب محل تردد اهل قلم می‌شود و گاهی حدود ده ساعت از شبانه روز خود را صرف راهنمایی و تکمیل آثار دیگران می‌کرد. مؤسسات مختلف تحقیقات اسلامی در ایران وجود ایشان را مغتنم دانسته، در تحقیقات خود به ایشان مراجعه می‌کردند. از جمله مؤسساتی که محقق طباطبایی با ایشان همکاری می‌نمود، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی و بنیاد بعثت را می‌توان نام برد.
محقق طباطبایی برای بازدید از نسخ خطی به بسیاری از شهرهای ایران مسافرت نمود و با بسیاری از دانشمندان ملاقات کرد. کتابخانه‌های بسیاری را دید و یادداشتهای بی شماری تهیه نمود. همچنین یک بار دیگر نیز از ایران به ترکیه عزیمت نمود و به مدت دو ماه در کتابخانه‌های ترکیه، از جمله کتابخانه احمد ثالث، ایاصوفیا، لاله لی، کوپرلی، فیض الله افندی، فاتح، جارالله ایوب، قلیچ علی پاشا و ولی الدین جارالله افندی، به مطالعه پرداخت ونسخه‌های نایاب و ارزشمندی را فهرست نمود. محصول این سفر چند دفتر نسخه‌های خطی ترکیه و چند دفتر احادیث مربوط به فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام، از منابع حدیثی، تفسیری، تاریخی واعتقادی مهم و چاپ نشده اهل سنت است که مجوعه آنها را نتائج الأسفار نامید.
همچنین در سفرهایی که به کشورهای دیگر داشت مجموعه مهمی از میکروفیلم‌ها و نسخ عکسی از کتابخانه‌های مختلفی چون کتابخانه موزه بریتانیا و کتابخانه بادلیان آکسفورد در انگلستان، کتابخانه دار الکتب الظاهریه در دمشق و اسماعیل پاشا در حلب، کتابخانه دانشگاه ریاض عربستان، کتابخانه بلدیه اسکندریه و دار الکتب المصریه در مصر، کتابخانه خدابخش پاتنه و فاطریه لکهنو در هندوستان، کتابخانه جامع کبیر صنعاء یمن، کتابخانه چستربیتی ایرلند، کتابخانه میلان ایتالیا، کتابخانه ملی پاریس، و… تهیه کرد. این مجموعه اکنون در کتابخانه محقق طباطبایی در قم نگهداری می‌شود و مورد استفاده محققین می‌باشد.
حجه الاسلام علی اکبر مهدی پور (نویسنده کتاب با دعای ندبه در پگاه جمعه) می گوید: در تشییع جنازه مرحوم حاج آقا عزیز طباطبایی در قم، آیه الله العظمی سید محمدعلی موحد ابطحی بلند بلند گریه می کرد. از ایشان می پرسد: چرا؟ ایشان می فرماید: مرحوم آقای طباطبایی مانند عبدالرزاق مقرم (نویسنده مقتل الحسین بود که عصمت علی اکبر و ابالفضل را ثابت کرده بود) و جایگاهش چنان بود که هر کس از علمای عراق مشکل اعتقادی داشت، یک تلفن به او می زد و مشکل حل می شد(یعنی در کتابشناسی نیز هر کس سؤالی داشت با یک تلفن جواب خود را از آن مرحوم می گرفت).
آیت اللَّه طباطبایی سرانجام پس از ۶۶ سال عمر با برکت در هفتم بهمن سال ۱۳۷۴ ش برابر با ۷ رمضان ۱۴۱۶ق به سبب مشکل قلبی و ریوی دار فانی را وداع گفت و در حرم حضرت معصومه، دفن شد.