ایران و چالش های خارجی
تجدیدنظر جدی در الگوهای رفتاری سیاست خارجی ایران به ویژه در ترتیبات منطقه‌ای، مهم‌ترین موضوع از نگاه دکتر قوام است و او بر این اساس می‌گوید، اگر بتوانیم الگویی از ترتیبات منطقه‌یی، در راستای هماهنگی بیشتر امکانات‌مان به دست آوریم تا به نحوی کشورهای منطقه را در سرنوشت خود سهیم کنیم و بالعکس، موقعیتی آسیب‌ناپذیر برای ایران به وجود خواهد آمد.
این استاد دانشگاه در بیان ضرورت مطلب فوق به اهمیت این مساله در بحث هسته‌یی کشورمان اشاره می‌کند و به خبرنگار ایسنا می‌گوید: یکی از مسایلی که دست غرب را در مواجهه‌ی با ایران در بحث هسته‌یی باز گذاشته، این است که احساس می‌کند ایران تنهاست.
او می‌گوید: باید سیاست‌هایی اتخاذ کرد تا کشورهای منطقه و به ویژه کشورهای همسایه در ترتیبات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی ما سهیم شوند. مشارکت کشورهای منطقه در سرنوشت یکدیگر بسیار مهم است. این کافی نیست که در تعارضات بین‌المللی بگویم که فلان کشورها از ما حمایت می‌کنند، باید امکان تعاملات منطقه‌یی را افزایش دهیم.
قوام معتقد است: خارج از تشریفات و تعارفات دیپلماتیک باید به روابط‌مان با کشورهای منطقه عمق دهیم تا در بحران‌هایی مثل مساله‌ی هسته‌یی از ناحیه‌ی این کشورها آسیب‌پذیر نباشیم.
روند اجتناب‌ناپذیر ورود ایران به مذاکرات هسته‌ای؟
دکتر عبدالعلی قوام، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگویی اختصاصی با خبرنگار انرژی هسته‌یی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در بیان چرایی انتخاب رویکرد مذاکره و تعامل از سوی ایران در بحث فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌یی کشورمان اظهار داشت: طبیعی است به موازات تحولاتی که در توسعه‌ی فن‌آوری هسته‌یی ایران، به ویژه در پروسه‌ی غنی‌سازی اورانیوم صورت گرفته است، حساسیت‌های بین‌المللی و بازیگران بیشتری را به صحنه کشاند و چالش‌هایی را در سطح دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی به وجود آورد، لذا با در نظر گرفتن این مقولات معتقدم ورود ایران به پروسه‌ی مذاکراتی در بحث هسته‌یی اجتناب‌ناپذیر بوده است.
این کارشناس ارشد در مسایل بین‌الملل با تاکید بر این که "مذاکره اساس هر نوع دیپلماسی است"، گفت: برای متقاعد کردن جامعه بین‌المللی و انسجام افکار عمومی جهان در پشت سر سیاست هسته‌یی لازم بود که مذاکرات انجام گیرد؛ چه در چارچوب آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و چه مجمع عمومی سازمان ملل.
تناسب مسایل سیاسی و مسایل بین‌المللی
وی با اشاره به دو بعد حقوقی و سیاسی مساله‌ی هسته‌یی کشورمان گفت: ایران از همان ابتدا و آغاز مذاکرات اعلام کرد که بر اساس اساسنامه‌ی آژانس، توافقنامه‌های پذیرفته شده و کنوانسیون‌های بین‌المللی عمل می‌کند، در حالی که مسایل سیاسی نیز دخالتی جدی در این مساله داشت.
وی افزود: همیشه بین مسایل سیاسی و حقوقی در سیاست بین‌المللی چالش وجود داشته است. به عنوان مثال از نظر حقوقی کشوری که به حقوق بین‌المللی عمومی یا منشور ملل متحد و تعهدات پذیرفته شده، احترام گذاشته و آن را اجرا کند، می‌تواند در خانواده‌ی بین‌المللی به رسمیت شناخته شود، اما عملا می‌بینیم که در کنار این جنبه حقوقی شناسایی کشورها مسایلی سیاسی وجود دارد که اهمیت‌شان کمتر از مسایل حقوقی نیست و حتی آنها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
قوام تصریح کرد: وقتی اتحاد جماهیر شوروی سابق در 1917 پا به عرصه‌ی وجود می‌گذارد، آمریکا شناسایی آن را به اوایل دهه 1930 به تعویق می‌اندازد، البته نه به این دلیل که اتحاد جماهیر شوروی سابق مقررات بین‌المللی را رعایت نمی‌کرد، بلکه تنها دلیل‌اش دخالت دادن یکسری مسایل سیاسی بود و این چارچوب درباره‌ی مساله‌ی هسته‌یی ایران نیز حاکم شده است.
طرح ابتکار رییس‌جمهور جای بررسی دارد
وی با بیان این که "سخنان رییس‌جمهوری ایران در مجمع عمومی سازمان ملل در راستای آگاه‌سازی افکار عمومی دنیا از اهداف مسالمت‌آمیز ایران در استفاده از انرژی هسته‌یی بود" ابراز عقیده کرد: البته به نظر می‌آید بر روی جزییات این طرح به خوبی و با ظرافت کار نشده است تا اروپایی‌ها را مجاب کند، لذا تحت این شرایط تصور می‌کنم تا اجلاس ماه نوامبر شورای حکام فشارهای خارجی بر ایران زیاد خواهد بود و اروپایی‌ها و آمریکا با موضوع ایران جدی‌تر برخورد خواهند کرد.
افزایش طرف‌های مذاکره اهرمی برای کوتاه مدت
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی درباره‌ی افزایش طرف‌های مذاکره در مساله‌ی هسته‌یی ایران خاطرنشان کرد: دیپلماسی افزایش طرف‌های مذاکره در کوتاه مدت در مقطع قبل از نشست اخیر شورای حکام برای ایران مطلوب بوده است. قرارداد 100 میلیارد دلاری ایران با چین در 20 سال آینده، قرارداد گاز مایع ایران با هند و همچنین روسیه که همکاری نزدیکی در مساله‌ی هسته‌یی ایران دارد، از عواملی هستند که توانست در کوتاه مدت به خواست‌های ایران پاسخ دهد، اما در بلندمدت به دلیل این که هر یک از این کشورها حجم بالایی از روابط سیاسی - اقتصادی و امنیتی را با آمریکا و اروپا دارند، نمی‌توان به طور جدی به آنها در همراهی و حمایت ایران اعتماد کرد.
وی معتقد است: بنابراین در میان مدت و بلندمدت نمی‌توان از اهرم کشورهایی به غیر از سه کشور اروپایی در مساله‌ی هسته‌یی کشورمان استفاده کرد.
وی همچنین گفت: کشورهای غیرمتعهد همراهی نسبتا خوب، اما رفتاری محافظه‌کارانه را در نشست اخیر با ایران داشتند، اما اگر این کشورها در یک وضعیت انتخاب قرار بگیرند، شخصا اعتمادی به این که این کشورها در طرف ایران قرار گیرند، ندارم.
قوام درباره‌ی رفتار چین و روسیه در مساله‌ی هسته‌یی ایران ابراز عقیده کرد: آمریکا و اتحادیه‌ی اروپا تا زمانی که احساس کنند روسیه و چین از اعضای دایم شورای امنیت، نسبت به ارجاع مساله هسته‌یی ایران به این شورا قانع نشده‌اند، این کار را نخواهند کرد. دلیل آن هم گرفتاری‌هایی است که آمریکا در مسایلی چون حمله‌ی به عراق و صحت نداشتن ادعاهای این کشور درباره‌ی وجود هرگونه سلاح‌های کشتار جمعی در عراق بود.
دو راه پیش روی ایران
وی با اشاره به مطلب فوق اظهار داشت: این مساله، مقدار زیادی از توان آمریکا و کشورهای اروپایی را برای این که به راحتی موضوع ایران را به شورای امنیت احاله کنند، دشوار ساخته است، معتقدم اگر ایران بتواند به نحوی دایره‌ی مذاکره‌کنندگان را گسترش دهد و از سویی جامعه‌ی بین‌الملل را درباره‌ی رفتارهای اعتماد‌سازش متقاعد سازد، می‌تواند عامل بازدارنده‌ای برای خود مهیا کند.
وی خاطر نشان کرد: البته باید در نظر داشت که لزوما ارجاع به شورای امنیت به این معنا نیست که از فردای آن روز تحریم‌ها علیه ایران اعمال شود، ممکن است شورای حکام قطعنامه‌ای صادر کند تا ایران را به پذیرش سیاست‌های شورای حکام وادار کند.
قوام افزود: در عین حال اگر مساله‌ی هسته‌یی ایران به شورای امنیت برود و تحریم‌های جدی بر روی آن اعمال شود، آسیب پذیری طرف مقابل هم زیاد خواهد بود.
افکار عمومی غرب متاثر از نفت
این استاد دانشگاه در ادامه به ایسنا گفت: در حال حاضر با افزایش قیمت نفت، فشار زیادی به مصرف‌کنندگان غربی وارد شده است و افکار عمومی را علیه دولت‌های متبوع‌شان تجهیز خواهد کرد، همچنین غربی‌ها از یکسری نقش‌هایی که ایران می‌تواند در مسایل افغانستان و عراق داشته باشد، نیز محروم خواهند ماند.
قوام ابراز داشت: مقدار زیادی از پیچیدگی پرونده‌ی هسته‌یی ایران به مشکلات اروپا و آمریکا در رابطه با ایران مربوط می‌شود.
فرمولی برای تخمین موقعیت ایران
وی با طرح فرمولی برای تخمین موقعیت ایران نسبت به طرف‌های خود در مساله‌ی هسته‌یی گفت: باید بین درجه‌ی توانایی ایران + نیازمندی ایران به اروپا و اروپا به ایران + میزان واکنش ایران و اروپا نسبت به تصمیمی که گرفته می‌شود، رابطه‌ای را یافت، بنابراین نباید توانایی‌های دیپلماتیک، ژئو استراتژیک اقتصادی و تاثیرگذاری بر روی کشورهای منطقه را در خصوص ایران نادیده گرفت.
وی اظهار داشت: مهم این است که ما در داخل هماهنگ، عقلانی و منسجم حرکت کنیم و بر روی جنبه‌های حقوقی پرونده هسته‌یی تا جایی که ممکن است، مانور دهیم.
حاکمیت‌ناپذیری فن‌آوری
این کارشناس ارشد مسایل بین‌المللی تصریح کرد: در سایه‌ی پیشرفت‌های تکنولوژیک در دنیا، تکنولوژی حاکمیت‌ناپذیر شده است، در گذشته آمریکا از اقداماتی مثل (تحریم) علیه کشورها استفاده می‌کرد، اما امروز دیگر نمی‌توان به راحتی سیاست تحریم را به کار گرفت؛ چرا که تکنولوژی حاکمیت ناپذیر و بدون مرز شده است.
وی با بیان این که "امروز از تکنولوژی استفاده‌ی دوگانه‌ی مسالمت‌آمیز و نظامی می‌شود" گفت: از این روست که هر چه کشورهای غربی سعی می‌کنند مستمسکی به لحاظ حقوقی برای محکوم کردن ایران پیدا کنند، موفق نمی‌شوند.
قوام تاکید کرد: از آنجایی که تکنولوژی هسته‌یی دیگر لجام گسیخته شده است، کشورهای قدرتمند سعی دارند به هر ترتیب که شده اعم از حقوقی و یا سیاسی، جلوی گسترش این پدیده را بگیرند. در اجلاس تجدیدنظر در معاهده NPT تلاش‌های بسیاری برای تغییر در برخی مفاد از NPT صورت گرفت، اما موفقیتی به دست نیامد."
تحولات تکنولوژیک پیشروتر از قواعد بین‌المللی
وی تصریح کرد: کنوانسیون‌ها و قواعد بین‌المللی از تحولات تکنولوژیکی بسیار عقب هستند، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نهادی مربوط به دوران جنگ سرد است و مسلما امروز قادر به همراهی حقوقی تحولات تکنولوژی هسته‌یی نیست.
این کارشناس ارشد مسایل بین‌الملل با بیان این که "عقب ماندگی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موجب شده است که بی‌دلیل برنامه‌ی صلح‌آمیز هسته‌یی ایران در اثر فشارهای سیاسی، عاملی نگران‌کننده در دست یافتن به سلاح هسته‌یی مطرح شود" گفت: متاسفانه برای کشورهای اروپایی و آمریکا قابل درک نیست که یک تحول تکنولوژیک در دنیا صورت گرفته است، لذا آنها را در موقعیتی سخت و عجولانه قرار داده است.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: یکی از تحولات عمده که بشر در عصر جهانی شدن با آن مواجه است این که دیگر تکنولوژی به عنوان ابزار فشار و اعمال تحریم از سوی آمریکا و کشورهای قدرتمند مطرح نیست.
وی افزود: بعد دیگر رفتار اروپا و غرب با پرونده‌ی هسته‌یی ایران به ابعاد سیاسی و غیرحقوقی باز می‌گردد. ماهیت و موضع‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران و نفوذ ایران در میان کشورهای اسلامی و مسلمان منطقه و جهان این احساس را به وجود می‌آورد که در آغاز هزاره‌ی سوم یک چالش بسیار جدی در مقابل کشورهای غربی که خود را به عنوان مبدع و مبتکر سیاست و حقوق بین‌الملل معرفی می‌کردند، در حال بروز و ظهور است.
ایران عقب نشینی نکند
دکتر قوام به ایسنا ابراز داشت: معتقدم ایران باید پایبندی خود را به میثاق‌های بین‌المللی تا آخرین لحظه در چارچوب‌های شناخته شده ادامه دهد، این رفتار می‌تواند اثر منفی‌ای بر فشارهای غرب علیه ایران داشته باشد.
این استاد دانشگاه درباره‌ی زمینه‌ی اجرای مفاد قطعنامه‌ی شورای حکام، به عنوان مثال بازگشت به حالت تعلیق مجدد تاسیسات UCF اصفهان گفت: چیزی که اروپایی‌ها به دنبالش هستند این است که ایران به طور نامحدود برنامه غنی سازی اورانیوم را به حالت تعلیق در آورد.
وی افزود: کوچک‌ترین عقب‌نشینی ایران از مواضع فعلی‌اش در مقطع کنونی موجب خواهد شد تا یکسری سیاست‌های سختگیرانه بر ایران تحمیل شود؛ در عین حال معتقدم ایران باید بازرسی‌های آژانس را به طور جدی مورد توجه قرار دهد.
قوام در خصوص هرگونه بازرسی‌های خارج از چارچوب آژانس و پادمان‌های حقوقی در راستای حفظ امنیت ملی کشور ابراز داشت: به هر صورت اگر مفاد NPT را مورد مطالعه قرار دهیم، نظارت‌ها تهدیدی برای حاکمیت کشورها محسوب می‌شوند، مساله درجه‌ی این تهدید و در مقابل مزیتی است که به دست می‌آوریم و آیا آن چیزی که به دست می‌آید سودش بیش از هزینه‌اش است یا نه.
روسیه و چین مانع اروپا و آمریکا
وی یادآور شد: در مدت زمانی که تا نشست آتی شورای حکام باقی مانده است، غرب و آمریکا کار بسیار جدی و فشرده‌یی را به لحاظ رایزنی‌ها با روسیه، چین و هند برای همراهی این کشورها با مواضع‌شان انجام خواهند داد و تا زمانی که این کار به طور جدی صورت نگرفته باشد، تصور نمی‌کنم تمایلی برای بردن پرونده‌ی هسته‌یی ایران به شورای امنیت باشد.
این کارشناس مسایل بین‌الملل معتقد است: اگر بر روی جزییات طرح ابتکاری رییس جمهور کار شود و طرحی جامع به طرف اروپایی ارایه شود، ایران باید بتواند با موفقیت مرحله‌ای سخت را بگذراند؛ چرا که بر طبق آخرین گزارشات ایران از تعهدات خود عدول نکرده است.
شکست موازنه‌ی قدرت در شورای امنیت
قوام در ادامه‌ی این گفت‌و‌گو با ایسنا به چالش‌های پیش رو در اصلاح ساختار سازمان ملل متحد پرداخت و ابراز داشت: دیگر این موازنه در ساختار روابط قدرت حاکم نیست که کشورهایی چون چین، آلمان و روسیه برای کاهش اختیارات آمریکا در شورای امنیت از اختیارات آنها کاسته شود، بلکه در رویکرد جدید این کشورها خواهان اختیارات بیشتر در مقابل کاهش قدرت آمریکا هستند.
وی گفت: ساختار سازمان ملل متعلق به دوران جنگ سرد است و بیشتر به نیازهای آن زمان پاسخگو است؛ چرا که امروز تحولاتی در چارچوب تکنولوژی به وقوع پیوسته است که بسیاری از میثاق‌ها و کنوانسیون‌های بین‌المللی از آنها عقب هستند، معتقدم از اصلاح ساختار سازمان ملل تا جایی که لطمه‌ای به قدرت و اقتدار قدرت‌های بزرگ وارد نکند، استقبال خواهند کرد، اما اگر این اصلاحات باعث کاهش اقتدار و مشروعیت کشورهای قدرتمند شود، مقاومت بسیار شدیدی صورت خواهد گرفت.
احتمالات برای کشورهای متوسط و کوچک در سازمان ملل
این استاد دانشگاه افزود: یکی از موضوعات مورد نظر دبیر کل سازمان ملل مبارزه با تروریسم است، اما حقیقت امر این است که باز هم توپ را به زمین کشورهای جهان سوم و به طور اخص کشورهای اسلامی انداخته‌اند، یعنی چیزی از قدرت آنها کم نمی‌شود و یا در ارتباط با حقوق شد که باز هم باید کشورهای جهان سوم بپردازند، بنابراین برای این مسایل کشورهای قدرتمند هزینه‌یی پرداخت نمی‌کنند. بنابراین درباره اصلاحات ساختار سازمان ملل تصمیم گیرنده قدرت‌های بزرگ خواهند بود، مگر اینکه یک ائتلاف جدیدی از کشورهای متوسط و کوچک جهان سوم به وجود آید که به طور جدی این موازنه را به نفع خود تغییر دهد که البته آن را بعید می‌دانم.
افکار عمومی مانع حمله‌ی پیش‌دستانه‌ی آمریکا
وی در خصوص تئوری حمله‌ی پیش دستانه‌ی آمریکا با اشاره به موضوع هسته‌یی ایران گفت: آمریکا می‌خواهد به عنوان ابرقدرت، در آستانه‌ی هزاره‌ی سوم قدرت هژمونی باقی بماند، بنابراین سعی می‌کند با چنگ و دندان موقعیت خود را حفظ کند و علی رغم اینکه کشورهایی مثل آلمان، روسیه و فرانسه برای حمله‌ی آمریکا به عراق مخالفت دارند، اما باز هم این حمله صورت می گیرد، لذا حمله‌ی پیش دستانه را می‌توان در این چارچوب قرار داد.
قوام در عین حال ابراز عقیده کرد: آمریکا نمی‌تواند با توجیه حمله‌ی پیش دستانه خود را درگیر جنگ کند؛ چرا که نه افکار عمومی آمریکا آماده‌ی پذیرش چنین موضوعی است و نه در حال حاضر آمریکا توان اقدام به درگیری و جنگ دیگری را در این منطقه دارد، با این وجود تجربه نشان داده است که آمریکا بر خلاف نظر افکار عمومی عمل می‌کند، حتی اگر شورای امنیت مخالف چنین اقدامی باشد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه از حمله‌ی پیش دستانه که با نام حمله‌ی برق آسا یاد می‌شود، گفت: در این نوع از حمله‌ی نظامی اقدام علیه مناطقی خاص صورت می‌گیرد. در دو قطعنامه‌ای که پس از 11 سپتامبر منتشر شده است، دست آمریکا در حمله پیش دستانه باز گذاشته شده است، لذا اگر آمریکا به این دو قطعنامه استناد می‌کرد، نیازی به تایید شورای امنیت در حمله‌ی به عراق نداشت. در این قطعنامه‌ها آمریکا می‌تواند نسبت به هر نوع حرکت تروریستی که منافع آمریکا را به خطر اندازد واکنش نشان دهد.
تمایل کشورهای منطقه به ایرانی ضعیف
وی در پاسخ به این سوال که چرا در طول 27 سال گذشته که از انقلاب اسلامی می‌گذرد کشورهای منطقه هنوز به ایرانی ضعیف تمایل دارند، گفت: چون ایران هر روز قدرتمند‌تر شده است. این کشورها در حد خیلی کم توانسته‌اند رشد کنند، این کشورها با محدودیت‌های ژئوپلتیک، ژئو استراتژیک، اقتصادی، سیاسی و ایدئولوژیک مواجه هستند، در حالی که ایران در این زمینه‌ها امکانات بیشتری را دارد، طبیعی است که از وجود یک ایران قوی استقبال نکنند؛ ایرانی که در عراق و گروه‌های اسلامی منطقه‌ی خاورمیانه نفوذ داشته باشد و با دیدگاه‌های کشورهای عرب منطقه سازگاری ندارد.
ایران و نظارت‌های آژانس
قوام در پاسخ به این که اگر ایران بر سر موضع خود مبنی بر عدم تعلیق فعالیت‌های تاسیسات UCF بماند روند مذاکرات هسته‌یی به کجا خواهد کشید؟ به ایسنا گفت: اگر سرسختی‌های ایران به این شکل باشد که نظارت‌های آژانس و NPT را نپذیرد، مستمسک لازم را برای ارجاع پرونده‌ی ایران به شورای امنیت فراهم می‌کند و به دنبال آن اجماع جهانی مورد نظر برای این امر نیز فراهم می‌شود و بعید است کشورهایی که هیچوقت خواهان وجود یک ایران قوی به ویژه در زمینه‌ی هسته‌یی نبودند با هر گونه اقدام تهاجمی علیه ایران مخالفت صریح داشته باشند.
وی تاکید کرد : یقینا مسولان کشور درباره‌ی احتمال هرگونه اقدام تهاجمی علیه ایران به لحاظ ایدئولوژی، مشروعیت اقتصادی و اجتماعی تحلیل هزینه و فایده لازم و دقیقی دارند، همچنین دولت جدید با وعده‌ها و شعارهای اقتصادی خود تا مقدار زیادی الویت کاری خود را سامان دادن به مسایل اقتصادی قرار داده است که در حال حاضر مقدار زیادی از توان سیستماتیک کشور به بحث هسته‌یی اختصاص یافته است.
مسیر مناسبی در روند هسته‌یی طی شد
وی تصریح کرد: تصور می‌کنم مسیری که در پرونده‌ی هسته‌یی طی شده، مناسب بوده است، اما مساله این است که تحولاتی در دنیا به لحاظ تکنولوژیک به وجود آمده که از حاکمیت دولت‌ها خارج شده است که ناچارا قدرت‌های بزرگ را به وحشت انداخته است. با وجود برخی ضعف‌هایی که ایران در داخل به لحاظ چنددستگی در تصمیم‌گیری دارد، به عنوان یک قدرت منطقه در عرصه‌ی جهانی و بر اساس مقررات بین‌المللی رفتاری منطقی را در این پرونده در پیش گرفته است.
بحران تحمیلی بر ایران
قوام در پاسخ به این که آیا شرایط فعلی پیش آمده در روند پرونده‌ی هسته‌یی بحران تلقی می‌شود یا نه؟ ابراز عقیده کرد: در حقیقت یک نوع بحران در حال تحمیل شدن به ماست؛ وقتی شرایطی بر ما تحمیل می‌شود خواه نا‌خواه در بحران قرار گرفته‌ایم و در حال حاضر مجموعه اتفاقاتی در بحث هسته‌یی ایران روی داده است که شرایط هسته‌یی‌مان را بحرانی می‌دانیم، بنابراین ایران به سمت بحران هسته‌یی سوق داده شده است.