بهره ای از سپهر اندیشه امام خمینی (ره)

اندیشه و جهان بینی سیاسی و فلسفی حضرت امام خمینی (ره) متمایز از نگرش دیگر اندیشمندان و فیلسوفان جهان می باشد، که باعث گشته تا ایشان به عنوان رهبری بزرگ و بنیانگذار حکومت دینی در جهان مطرح باشند. امام خمینی (ره) به مثابه اندیشمندی دینی و زمان شناس، با دریافتی جامع از دین و با نگاهی عقلانی ـ عرفانی نسبت به دین و سیاست و با درکی تاریخی از نیازها و تحولات جامعه و الزامات آن، به احیای نگرش اسلام در تمام ابعاد حیات انسانی پرداخت. ایشان در کنار ارائه جهان بینی اسلامی، نگرش دینی را با فعالیت سیاسی و اجتماعی ادغام نموده و یک مکتب فکری و سیاسی جامع را بنیان نهادند. حضرت امام اندیشه و عمل دینی را یکی دانسته و دین را با نگرش عقلانی و اصولی مورد تحلیل قرار دادند. به همین دلایل، می توان ایشان را متفکر و اندیشمندی جامع الاطراف دانست.
حضرت امام، بعد از گذشت سده ها، آیین اسلام را به صورت الگویی برتر و مکتبی کامل بر اصل توحید بنیان نهادند و جامعه ای عدالت مدار که در آن تمامی انسان های اعم از مستضعفان و محرومان با دیگر طبقات جامعه، حقوقی یکسان تشکیل دادند که در آن اصل توحید بر عدالت محوری تکیه دارد. چنین جامعه ای که در آن تمامی احکام و اصول اسلامی رعایت می شود، اجتماع مورد نظر مسلمانان و حاصل تلاش رهبران دینی اسلام در طول تاریخ بوده است.
نگرشی سیاسی و فلسفی: امام خمینی (ره) نه تنها رهبر یک انقلاب بزرگ است، بلکه بنیانگذار نظامی سیاسی، اجتماعی و اعتقادی می باشد. ایشان دارای سه بعد اساسی یعنی دانش، بینش و کنش سیاسی همگام با مقتضیات زمان است. در عرصه دانش و بینش، دارای نگرش های فقهی، فلسفی و عرفانی می باشد. حضرت بینش فلسفی و عرفانی خود را نزد اساتید و عالمان بزرگی چون حاج سید ابوالحسن قزوینی و آیت الله شاه آبادی، عالم اخلاق و فلسفه و علی اکبر یزدی به دست آورده اند.
حضرت امام (ره) تدریس فلسفه را در 27 سالگی آغاز نموده اند. بر همین اساس، ایشان اندیشمندی عقل گرا و استاد برجسته عرفان بودند و درجهان بینی‌شان ترکیبی منطقی از تعبد و تعقل شکل گرفته بود. از نگرش امام هیچ تعارضی میان فلسفه یا حکمت عالیه و دین وجود ندارد و هدف هر دو کشف حقیقت و بیان واقعیات هستی است. بنابراین بر عقل منور و برهان حکمی اهمیت می دادند و دارای بینشی سیاسی و زمان شناس بودند و همین نگرش سیاسی، امام را تبدیل به رهبری انقلابی مردمی نمود.
دیدگاه فقهی و اعتقاد به اجتهاد: از دید امام خمینی (ره)، منابع معرفت شناسی عبارتند از: وحی، عقل، تجربه و قلب. روش مربوط به وحی، کلام، اجتهاد و فقه بویژه در حوزه منابع دینی، یعنی کتاب و سنت است. از دید فقهی، ایشان بر فقه سنتی و اجتهاد جواهری به عنوان شیوه برتر در حوزه استنباط احکام شرعی توجه دارند. همچنین ایشان به ابزار عقل در کنار ابزار فقه و اجتهاد اهمیت می دادند و در تشخیص حقایق فقهی، بر عنصر عقل نیز توجه داشتند. به طور کلی در اندیشه امام خمینی، وحی منبع دست اول و یقینی شناخت محسوب می شد، ولی ایشان بر عقل انسان نیز اهمیت داده و آن به عنوان منبع مهمی در معرفت، مورد تاکید می دادند.
از نظر امام خمینی (ره) مسئله اجتهاد یکی از اساسی ترین مسائل حیاتی زندگانی مسلمانان می باشد و هر انسانی در حیات دینی و اجتماعی خود نیازمند اجتهاد و تقلید است. از دید ایشان اجتهاد جواهری یا سنتی بادرنظر گیری شرایط زمانی و مکانی می تواند بهترین نقش را در جامعه داشته باشد. بنابراین نظر امام در اجتهاد، از آن به عنوان منهج تقلیدی یاد می شود و مورد توجه بزرگانی چون شیخ مفید، شیخ طوسی، صاحب جواهر بوده است. مبانی فقهی و اصولی امام (ره) از عوامل تاثیرگذار در اندیشه و نگرش سیاسی ایشان نسبت به مسائل و جریان های جهان است. فقه سیاسی و اندیشه سیاسی امام، مبتنی بر نگرش فقهی و اصولی ایشان است که متاثر از دیدگاه عقل گرایانه اصولیون می باشد.
اعتقاد به وحی و نقش آن در معرفت شناسی: از نظر امام (ره) وحی نه تنها هیچ گونه تعارضی با عقل بشر ندارد، بلکه راه هدایت انسان و بهترین روش حیات را به او می آموزد که خالی از هر گونه خطا و اشتباه است. بالاترین شناخت و علم آن است که پیامبران و انبیا به انسان ها نشان داده اند. چنین معرفتی، فرد را به کمال مطلوب هستی نیل می دهد و در راه مستقیم قرار داده و به سر منزل سعادت و نیکبختی واقعی می رساند. ایشان در این زمینه می فرمایند:
 «تنها راه تربیت و تعلیم راهی است که از ناحیه وحی و مربی همه عالم رب العالمین، تنها راه آن راهی است که از ناحیه حق تعالی ارائه می شود و آن تهذیبی است که با تربیت الهی به وسیله انبیا مردم آن تربیت را می شوند و آن علمی است که به وسیله انبیا بر بشر عرضه می گردد و آن علمی است که انسان را به کمال مطلوب خودش می رساند. » (صحیفه امام، ج13، ص504)
 اعتقاد به حجیت عقل: دیدگاه و تأکید امام (ره) به عقل گرایی در استنباط احکام دین، ایشان را به انسانی اصولگرا تبدیل ساخته است. امام در استنباط احکام، استناد به اخبار را بر اساس معیارها و ضوابط کتاب قران و عقل سلیم بشری مورد تاکید قرار می دادند، تحجر و تقدس نمایی بی دلیل را بزرزگترین مانع احیای دین و شناخت احکام می دانستند.
اهمیت به انسان: امام خمینی (ره) در دیدگاه خود، توجهی خاص به انسان و جایگاه او در جامعه داشتند. از نظر امام، انسان دارای فطرت الهی است و بنی آدم از میان تمام مخلوقات خداوند قدرت کسب کمال و ارزش های اخلاقی و اعتقادی را داراست که در دیگر موجودات دیده نمی شود. حضرت در این زمینه می فرمایند: «انسان یک موجود عجیبی است، در جمیع طبقات موجودات و مخلوقات باری تعالی، هیچ موجودی مثل انسان نیست. . این از مختصات انسان است که حق تعالی او را با جمیع اوصاف و صفات مقدس خودش ایجاد کرده است. » (صحیفه امام، ج13، ص285)
 
منابع:
 آداب الصلوه، امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ5، بی تا.
نظریه عدالت، محمد حسین جمشیدی، تهران: پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی، 1380.
ترور از دیدگاه اسلام و امام خمینی (ره) (انقلاب اسلامی و اندیشه سیاسی2)، یعقوب نعمتی وروجنی، تهران: امیرکبیر، 1388.
آیین انقلاب اسلامی از دیدگاه امام خمینی، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ4.