جنگ شیمیایی عراق علیه ایران و مواضع سازمان ملل

 از آنجا که حقوق بین الملل هنوز به آن حد از قوام و استحکام نرسیده است که معادلات سیاسی در آن تاثیر نداشته باشد؛ بلکه یکی از مهمترین عناصر موثر در شکل گیری و پیشرفت حقوق بین الملل، روابط بین دولت‌ها‌ست، بنابراین در این گفتار وضعیت سیاسی حاکم بر روابط بین الملل و جامعه جهانی، در زمان کاربرد عراق از تسلیحات شیمیایی را بررسی می‌کنیم تا روشن شود در چه فضای سیاسی، از حقوق بین الملل انتظار واکنش مناسب نسبت به تمامی جوانب این قضیه، از جمله تجارب تسلیحات شیمیایی می‌رفته است.
بدون شک غیر از زیاده خواهی‌های حزب بعث و شخص صدام، شرایط سیاسی و بین المللی آن روز در سمت و سویی بود که با وجود اعزام مجروحین شیمیایی ایرانی به بیمارستان‌های اروپایی، چشمان مجامع بین المللی بر روی این واقعیت بسته بود.
آدام رابرترس در این باره می‌گوید: «قصور جامعه بین الملل در واکنش به حمله علیه ایران در سال 1980 و قصور آنان در اقدام عملی در برابر استفاده عراق از گازهای شیمیایی و تداوم فعال تجارت حتی در خصوص سلاح،‌ به صدام حسین می‌توانست این درس را به خوبی یاد داده باشد که او می‌تواند سازمان‌ها و حقوق بین الملل از جمله حقوق جنگ را با مصونیت و خیال آسوده نادیده بگیرد». (1)
روزنامه کیهان به نقل از ایندی پندنت می‌نویسد: کشورهای غربی که نگران توسعه اسلام مبارز از سوی ایران بودند، اجازه دادند عراق از سلاح‌های شیمیایی در جنگ علیه ایران استفاده کند. این روزنامه تاکید کرد؛ کشورهای غربی حتی حاضر نشدند عراق را به خاطر کاربرد سلاح‌ شیمیایی علیه کردهای این کشور به سزای اعمالش برسانند.(2)
از طرفی، در فوریه 1982 به رغم مخالف شدید کنگره، دولت ریگان نام عراق را از لیست کشورهای حامی و عامل تروریسم خارج نمود.
هم چنین طبق اسنادی که اخیرا آرشیو امنیت ملی آمریکا از طبقه بندی خارج کرد و دانشگاه جورج واشنگتن آن را منتشر ساخت(3) آمریکا با پیشنهاد عراق مبنی بر عدم ذکر نام هیچ کشوری در قطعنامه‌ها و بیانیه‌های شورای امنیت به عنوان استفاده کننده از سلاح شیمیایی موافقت نمود. و علاوه بر آن مقامات آمریکایی به مقامات عراقی اعلام کردند با وجودی که آمریکا موضع بی‌طرفی در جنگ اتخاذ کرده اما سیاست حمایت از عراق را در پیش دارد.(4)
واشنگتن پست بعد از 20 سال در مقاله‌ای با نام آمریکا نقش کلیدی در ساخت تسلیحات شیمیایی عراق داشت می‌نویسد:
جانبداری آمریکا از عراق در سند اداری 14 مورخ 26 نوامبر 1983 شورای امنیت ملی ثبت شده است. این یکی از تصمیمات سیاست خارجی زمان ریگان بود که هنوز به صورت محرمانه باقی مانده است به گفته مقامات سابق آمریکا این دستورالعمل تاکید می‌کند که امریکا باید هر کاری که لازم است قانوناً انجام دهد تا از شکست عراق در جنگ با ایران جلوگیری کند این دستورالعمل ریاست جمهوری در حالی صادر شد که گزارش‌های مبنی بر استفاده عراق از گاز شیمیایی منتشر می‌شد. (5)
همچنین در این مقاله به نقل از دیوید نیوتن (6) سفیر سابق آمریکا در بغداد که روابط دو کشور را از سطح نازل به بالاترین سطح ارتقاء داد می‌نویسد:
اصولا این سیاست (فروش تسلیحات کشتار جمعی به عراق) قابل توجیه بود. ما نگران بودیم مبادا عراق در جنگ با ایران شکست بخورد زیرا در آن صورت عربستان و منطقه خلیج فارس مورد تهدید قرار می‌گرفت. به هر حال با گذشت حدود دو دهه از جنگ بین ایران و عراق و در زمانی که آمریکا برای حمله به عراق به دنبال توجیهات قابل قبول می‌گشت، انتشار اطلاعات و اسناد متنوع در سال گذشته بیانگر این مطلب بود که به قدری عراق از حمایت قدرت‌ها و کشورهای جهان در جنگ برخوردار بود که علاوه بر در اختیار گذاشتن فراوان سلاح‌های متعارف، ساخت و تجهیزات سلاح‌های غیر متعارف نیز با پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در برنامه‌های تسلیحاتی عراق قرار داشت.
«به نحوی که در سال 1984، به دنبال عملیات استانچ، بسیاری از کشورها از فروش سلاح و قطعات یدکی به ایران خودداری ورزیدند و عراق تنها امید فروشندگان بین المللی اسلحه شد. در سراسر این جنگ عراق به چشم خریدار کاملا قانونی نگریسته می‌شد در حالی که ایران در صحنه بین المللی به خصوص بازار اسلحه مطرود و رانده شده بود».(7)
آقای گری میلهالین‌(8) استاد دانشگاه ویسکانسین (9) آمریکا و مدیر طرح ضد هسته‌ای در آمریکا به همراه معاون خود کلی موتز،(10) با انتشار مقالات زیادی در مجلات و روزنامه‌هایی چون وال استریت و نیویورک تایمز بارها بیان کردند که دلیل لشکر کشی اخیر آمریکا به عراق اشتباهات گذشته بوده است. اشتباهاتی چون پر و بال دادن به یک دیکتاتور و مهمتر از آن تجهیز تسلیحاتی متعارف و غیر متعارف عراق، و بیان می‌کنند ما سربازانمان را جایی می‌فرستیم که خود قبلاً آن جا را با تسلیحات خودمان تجهیز کرده‌ایم. (11)
برخورد مجامع و سازمان‌های بین المللی نیز در این رابطه بهتر از برخورد دولت‌های دیگر نبود. با توجه به این که در سال 1980، مجمع عمومی طی قطعنامه‌ای(12) درخواست کرده بود که تحقیقات بی‌طرفانه‌ای برای بررسی اتهامات مربوط به استفاده از جنگ افزارهای شیمیایی در نقاط مختلف جهان به عمل آید، هیچ گاه شورای امنیت سازمان ملل اقدام عملی موثری انجام نداد.
علی‌رغم این که در طول جنگ تحمیلی بین سال‌های 1984 تا 1988 هفت بازرسی از طرف تیم‌های بازرسی سازمان ملل انجام شد، 6 تیم به مناطق خلیج (مناطق جنگی) فرستاده شد و یک تیم هم قربانیان تسلیحات شیمیایی را در بیمارستان‌های انگلیس، بلژیک و آلمان ملاقات کرد. (13)
اما شورای امنیت به صدور 4 بیانیه و 2 قطعنامه اکتفا کرد:
1ـ بیانیه 30 مارس 1984 که صرفاً به محکوم کردن کاربرد سلاح شیمیایی اکتفا کرد.
2ـ بیانیه 25 اوریل 1985 که اذعان کرده بود سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایران به کار رفته است.
3ـ بیانیه 21 مارس 1986 که برای نخستین بار از عراق به عنوان به کاربرنده سلاح شیمیایی یادکرد و کاربرد این سلاح را محکوم کرد.
4ـ بیانیه 14 مه 1987 که اشاره می‌کند غیر نظامیان در ایران بر اثر سلاح‌های شیمیایی مجروح شدند.
در مجموع این بیانیه‌ها نشان دهنده عدم رعایت بی‌طرف از سوی شورای امنیت در مخاصمه میان ایران و عراق است. شورا علاوه بر بیان ارتباط موضوع قطعنامه‌ها با کل جنگ تا حد ممکن از محکوم نمودن صریح دولت عراق خودداری کرده و فقط در مواردی به دلیل گستردگی جنایت عراق مجبور شده تا نام آن کشور را ذکر نماید، اما هیچ ضمانت اجرایی را مورد توجه قرار نداده است.
در دو قطعنامه‌ای هم که شورای امنیت به سلاح شیمیایی توجه می‌کند.
یکی قطعنامه 612 است که باز هم در آن از عراق به عنوان استفاده کننده از این سلاح یاد نمی‌کند، اما از تمامی کشورها درخواست می‌کند که برادامه اعمال یا برقراری کنترل شدید بر صدور تولیدات شیمیایی که در ساخت سلاح‌های شیمیایی به کار گرفته می‌شود به طرف‌های مخاصمه، بیفزایند.
و دیگری قطعنامه 620 می‌باشد. در ابتدای این قطعنامه بیان می‌شود استفاده از سلاح‌های شیمیایی علیه ایران شدت و تکرار پیدا کرده است. «این قطعنامه، جدای از نقایص اساسی، مهمترین سندی است که شورای امنیت در طی هشت سال استفاده مکرر عراق از سلاح‌های شیمیایی علیه افراد غیر نظامی و نظامی ایران صادر کرده است. در این قطعنامه شورا برای اولین بار، کاربرد سلاح‌های شیمیایی را به طور تلویحی نتیجه عدم پیشرفت مذاکرات درباره خلع سلاح شیمیایی دانسته و مذاکرات جاری کنفرانس خلع سلاح در مورد ممنوعیت کامل و موثر توسعه، تولید و انبار کردن سلاح شیمیایی و نیز نابودی آنها را مد نظر قرار داد. (14)
انستیتو بین المللی مطالعات استراتژیک لندن در سال 1987 در گزارش سالانه خود (گزارش مربوط به سال 1986) در این زمینه اعلام داشته است:
علی‌رغم گزارش صادره در سال 1986 توسط هیات اعزامی سازمان ملل متحد که استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی را تصریح کرده شورای امنیت سازمان ملل متحد نخواسته است عراق را به خاطر این اقدام محکوم کند و با عدم اعمال تحریم مالی و نظامی به رژیم عراق، باعث جسور شدن این رژیم شده است.
هم چنین در بیانیه دبیر کل سازمان ملل در 28 مارس 1988 آقای خاویرپرزدکوئیار ابراز می‌کند که: «با تاسف شواهد بسیاری در خصوص کاربرد سلاح شیمیایی در چند روز گذشته از طرف نیروهای عراقی در دست دارد که ضایعات فراوانی از جمله به شهروندان هر دو کشور ایران و عراق وارد شده است.(15)
کشورهای جهانی نیز به طور مستقل در مواجه با این جنایات عراق به رغم این که ناگزیر از افشای بعضی مطالب بودند اما باز هم اقدام عملی موثری در بازداشتن عراق از کاربرد سلاح‌های شیمیایی و هم چنین عدم توسعه و تولید بیشتر این تسلیحات انجام ندادند».(16)
از جمله «وزارت امور خارجه آمریکا علی‌رغم حمایت‌های عملی از عراق در 19 فوریه 1986 عراق را در کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی علیه ایران محکوم کرد و این عمل عراق را یک تجاوز بزرگ بر علیه جوامع بین المللی تلقی کرد و هایدن وزیر امور خارجه استرالیا در مارس 1986 اظهار نمود که هیچ گونه توجیهی برای استفاده از این جنگ افزارهای وحشیانه که نقض آشکار حقوق بین الملل بوده و تهدیدی علیه امنیت بین المللی است وجود ندارد».(17)
واضح بود که این بیانات کم رنگ و بدون اقدام عملی، بازدارنده دولت عراق نبود؛ علاوه‌بر آن که در پشت پرده حمایت و تجهیز عراق از سوی همین کشورها ادامه داشت». طارق عزیز در سال 1367 ضمن اعتراف به استفاده از سلاح‌ شیمیایی در جنگ با ایران با اشاره به اتهامهای وارده به عراق در مورد کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی،‌ کشورهای اروپایی را که از بغداد انتقاد کرده بودند مورد سرزنش قرار داد و اظهار نمود که کشورهای اروپایی خود سلاح‌های شیمیایی در اخیتار کشورهای جهان سوم قرار می‌دهند اما هنگامی استفاده از سلاح ها، بر قربانیان آن اشک تمساح می‌ریزند.(18)
آقای ولایتی این وضعیت را قبلا در کنفرانس خلع سلاح مورد توجه قرار داده بود ایشان اعلام کردند عدم موضع گیری قاطع شورای امنیت در برابر پروتکل 1925 ژنو از طرف عراق موجب گستاخی بیشتر این رژیم گردید. (19)
کارشناسان سازمان ملل نیز در مارس 1986 بر این نکته تاکید کردند:
«ما اعتقاد داریم که در سطح تخصصی تمامی آن چه را که باید در شناسایی و تعیین انواع عوامل و سلاح‌های شیمیایی استفاده شده در جنگ ایران و عراق انجام دهیم به جای می‌آوریم اما اینک احساس می‌کنیم که از لحاظ فنی و تکنیکی کاری که انجام نگرفته باشد و بتواند سازمان ملل را در جلوگیری از کاربرد سلاح شیمیایی در منازعه یاری دهد باقی نمانده است. به نظر ما فقط تلاش‌های هماهنگ و همگام در سطح سیاسی می‌تواند در تضمین پیروی امضا کنندگان پروتکل 1925 ژنو از تعهد خود موثر باشد».(20)
رادیو آمریکا نیز می‌گوید: در سال 988، یعنی همان سالی که عراق علیه کردها گاز سمی به کار برد، سازمان عفو بین الملل مراتب را به سازمان ملل متحد گزارش داد اما متاسفانه همان سال سازمان ملل تصمیم گرفت که در مورد اوضاع عراق موشکافی نکند چون آمریکا نقض حقوق بشر را در عراق نادیده گرفت و مساله را پیگیری ننمود.(21)
بنابراین ملاحظه می‌شود وقتی کاربرد سلاح شیمیایی که نقض آشکار و فاحش قوانین بین المللی بوده بدون پاسخ قاطع حقوق بین الملل ادامه می‌یابد. روشن است که داشتن روابط تجاری در مورد تسلیحات شیمیایی که اصولا به صورت آشکار وعیان نیز شکل نمی‌گیرد. حساسیت موثر حقوق بین الملل را در آن عرصه برنمی‌انگیزد.
اما آیا به راستی عدم واکنش مناسب مجامع حقوق بین المللی به دلیل فقدان مقررات کافی دراین زمینه می‌باشد؟

منابع:
1ـ حسین شریفی طراز کوهی ـ از مجموعه مقالات حقوق جنگ، چاپ اول دانشگاه امام حسین، صفحه 196.
2ـ روزنامه کیهان 6/1/1369.
- 3Jouce Battle – shaking hands with Saddam Hossein National security Arcgive Electonic Briefing Book Number -25 Feb 2003.
4ـ 1 به پیوست الف 1 و الف 2 مراجعه کنید
- 5Washington post. News paper. 30 December 2002.
- 6David Newton
7 ـ کنت آر. تیمرمن ـ سوداگری مرگ ـ ترجمه احمد تدین ـ انتشارات خدمات فرهنگی رسا ـ سال 1373 ـ صفحه 137.
- 8Garry Milhollin.
- 9Wisconsin.
- 10Kelly Motz.
11ـ برای اطلاع بیشتر مراجعه کنید به سایت:www.Iraq watch.org
- 12UN/RES/35/144
- 13Trevor Findly – chemical weapon and missile prolifeacation (with implications for the Asia palific regon – (London Iunnr Rienner publishers 1991-p.21
14ـ قاسم زمانی ـ‌ پیشین ـ صفحه 107.
15ـ سید مرتضی خضری ـ رساله مسئولیت و آثار ناشی از کمک به طرف‌های متخاصم از دیدگاه حقوق بین الملل ـ دانشکده حقوق شهید بهشتی 1373 ـ صفحه 61.
- 16UN/ SSG/159. 28 March 1988
17ـ حسین علایی ـ پیشین ـ صفحه 178.
19ـ روزنامه جمهوری اسلامی ایران ـ 1/8/1367.
20ـ حسین علایی ـ پیشین ـ صفحه 113.
-21Report of march 1986. UN. Doc. S/7911. atb.