شکست داماتو

تلاشهای ایران در ایجاد روزنه های اقتصادی تا حد زیادی توانسته از تأثیرات سوء قانون (داماتو) بکاهد و باعث شده تا ایران بتواند در صحنه بین المللی سیاستی مستقل از منافع آمریکا اتخاذ کند. همچنین تأثیر این تلاشها در رشد شاخصهای اقتصادی این کشور منعکس شده است
تجربه اقتصادی ایران در زمینه مقابله با سلطه آمریکا حاوی درسهای زیادی برای آن دسته از کشورهایی است که تلاش می کنند روابط اقتصادی خود با آمریکا را علی رغم تحریمها و مجازاتها، حفظ نمایند. بدون شک بازخوانی این تجربه در زمانی که عراق توسط نیروهای آمریکایی اشغال شده و دولتهای منطقه و از جمله ایران به ضرورت هماهنگی و هم سویی با مصالح آمریکا تهدید شده اند، از اهمیت فراوانی برخوردار است. کشورهای غربی و به طور کلی تمام کشورهایی که در روابطشان با آمریکا دچار مشکل هستند، همواره به دنبال راههایی بوده اند تا از آثار منفی که در نتیجه متشنج شدن روابطشان با واشنگتن پدید می آید، بکاهند... حال سؤال اینجاست که ایران در برابر فشارهای اقتصادی آمریکا چه راهکاری را در پیش گرفته است.

آغاز فشارها با «داماتو»
فشارهای اقتصادی آمریکا علیه ایران از سال ۱۹۹۶ و با تصویب قانون (داماتو) شدت گرفت. این قانون، شرکتهای آمریکایی را که با ایران همکاری کنند، از ورود به بازار آمریکا و یا دستیابی به حمایت های بیمه ای بیش از ۲۰ میلیون دلار از سوی بانک صادرات و واردات آمریکا، محروم می کند. بر طبق این قانون، چنین شرکتهایی نمی توانند در قراردادهای دولتی شرکت کرده و یا با اوراق بهادار صادره از خزانه داری آمریکا تجارت نمایند. علی رغم اینکه دولت بوش خواستار کاهش مدت زمان لازم الاجرا بودن این قانون از پنج سال به دو سال بود، اما کنگره آمریکا با این پیشنهاد مخالفت ورزید و آن را از اول آگوست ۲۰۰۱ به مدت پنج سال دیگر تجدید کرد. این طرح با انتقادات زیادی روبرو شد، از آن جمله، شرکتهای آمریکایی اذعان داشتند که این تحریمها فرصتهای بسیار خوبی را در زمینه سرمایه گذاریهای نفتی ایران- که ۱۰% از ذخیره نفتی جهان به عبارتی ۹۳ میلیارد بشکه را دارد- از آنان گرفته است. نکته بسیار مهم این است که این تحریمها در زمانی صورت می گیرد که ایران از مشکلات اقتصادی زیادی رنج می برد. یکی از این مشکلات بیکاری است که بر طبق گزارشات رسمی رقم بیکاری در ایران در سال ۲۰۰۳ ۱۵،% بوده است. این امر اقتضا می کند که سالانه یک میلیون فرصت شغلی در ایران ایجاد شود. همچنین بیش از یک چهارم مردم ایران زیر خط فقر زندگی می کنند علاوه بر اینها ایران با از بین رفتن ساختار زیربنایی کشور در طول ۸ سال جنگ تحمیلی، با کوله باری از خسارتها در سال ۱۹۸۸ جنگ را به پایان رساند. برخی گزارشات خسارتهای وارده به ایران در طول ۸ سال جنگ را ۵/۸۷۱ بیلیون دلار برآورد کرده اند که ایران همچنان هزینه بازسازی آن را می پردازد.

راهکارهای ایران در برابر تحریم ها
ایران در جهت مقابله با مجازاتها و تحریمهای آمریکا و برای نجات اقتصاد کشور چندین گزینه را در پیش گرفته است که عبارتند از:

1- همکاریهای نزدیک اقتصادی با کشورهای حوزه خلیج فارس
روابط اقتصادی و سیاسی ایران با کشورهای حوزه خلیج فارس، روندی جدید و رو به بهبود به خود گرفته است. به ویژه آنکه این روابط به دنبال حمایت کشورهای عربی از عراق در طول ۸ سال جنگ تحمیلی، کمرنگ شده بود. ایران با از سرگیری روابط خود با عربستان سعودی توانست از توانایی این کشور در جلوگیری از سقوط قیمت نفت بهره ببرد. دیدار آقای هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام از عربستان در اوایل سال ۱۹۹۸ ، باعث از سرگیری روابط اقتصادی بین دو کشور شد. به دنبال این سفر کمیته بازرگانی مشترکی در دسامبر همان سال تشکیل شد. علی رغم اینکه تبادلات تجاری بین دو کشور در سال ۱۹۹۹ با رکود زیادی مواجه شد، به گونه ای که حجم تبادلات تجاری طرفین از مرز ۲۵۵ میلیون ریال (۹۵ میلیون دلار) فراتر نرفت، ولی با وجود همه اینها تهران و ریاض با فعال کردن (شورای بازرگانی) مشترک بین دو کشور، حجم تبادلات تجاری خود را افزایش دادند. علاوه بر این قراردادهای دیگری نیز در زمینه های حمل و نقل دریایی و همکاریهای بانکی بین دو کشور منعقد گردید. این تلاشها همزمان با فعال سازی روابط اقتصادی ایران با دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس مثل کویت و قطر بود. ایران با کویت قرارداد همکاریهای تجاری امضا کرد. با قطر طرح آبرسانی (خط لوله سبز) را منعقد کرد که به موجب آن آب شرب از رودخانه کارون بوسیله خط لوله به قطر انتقال می یابد. روابط ایران با بحرین نیز در سال ۱۹۹۹ بهبود یافت و کمیته اقتصادی مشترکی بین دو کشور تشکیل شد. بهبود روابط ایران و بحرین بیشتر مرهون سیاست فضای باز آقای خاتمی و همکاریهای دو طرفه ایران و عربستان می باشد. ایران همچنین توانست روابط خود را با کشورهایی نظیر امارات و عمان توسعه دهد.

2- آغاز گفت وگوها با کشورهای غربی
ضرورت گفت وگو با کشورهای غربی و بویژه اروپایی از دو جنبه برای ایران حائز اهمیت است: الف: ایجاد رابطه اقتصادی با کشورهای اروپایی برای بی اثر کردن فشارهای آمریکا. ب: مقاومت در برابر سلطه آمریکا بر سازمانهای اعتباری جهانی، از رهگذر همکاری با کشورهای اروپایی صاحب نفوذ در این سازمانها. ایران در زمینه جذب سرمایه گذاریهای خارجی سیاست کلی را در پیش نگرفت و توانست کشورهایی مثل آلمان و فرانسه را برای همکاری در برنامه های توسعه اقتصادی مشترک ترغیب نماید. در نوامبر سال ۱۹۹۵ و علی رغم تهدیدات آمریکا حدود ۸۰۰ شرکت خارجی و اغلب آنها اروپایی پیرامون بحث و گفت وگو جهت سرمایه گذاری در ایران، از تهران دیدن کردند. همزمان با روی کار آمدن آقای خاتمی، ایشان توانست با ایجاد فضای باز سیاسی جو مطلوب تری را برای همکاری با اروپا ایجاد کند. از سوی دیگر منافع کشورهای اروپایی آنان را واداشت تا به درخواست ایران پاسخ مثبت دهند، تا آنجا که اتحادیه اروپا، قانون (داماتو) را نادیده گرفت. این امر شرکتهای اروپایی نظیر توتال فرانسه را جهت سرمایه گذاری در ایران تشویق کرد. شرکت توتال در سال ۱۹۹۷ قراردادی به ارزش دو میلیارد دلار با ایران امضا کرد. شرکت انگلیسی- هلندی (شل) نیز با نادیده گرفتن مجازاتهای آمریکا، قراردادی بالغ بر ۸۰۰ میلیون دلار را برای توسعه دو میدان نفتی واقع در دریا با ایران امضا کرد.

3- خیزش ایران به سمت کشورهای آسیایی
در نیمه دوم دهه هفتاد با توقف صادرات نفت ایران به شرکتهای آمریکایی که میزان آن ۶۰ هزار بشکه در روز بود، ایران توانست بازارهای آسیایی را در زمینه نفت تأمین کند. علاوه بر آنچه ذکر شد، اجرای طرح جاده ابریشم به عنوان شاهراهی که چین را به اروپا و خاورمیانه و خلیج فارس را به اقیانوس هند و آسیای میانه را به ایران متصل می کند، از اهمیت فراوانی برخوردار است. ایران از این طرح در جهت بی اثر کردن تحریمهای اقتصادی آمریکا به خوبی بهره جست، از آن رو که این کشور می تواند با استفاده از این راه سالانه ۱۵ میلیون تن کالا ترانزیت کند. جاده ابریشم به عنوان شاهراهی که خلیج فارس را از خاک ترکیه به دریای مدیترانه متصل کند، امکان توسعه تجارت ترانزیتی را به ایران داده و راه را برای دسترسی به بازارهای کشورهای آسیای میانه برای این کشور هموار کرده است. در گامی دیگر ایران همکاریهای خود را با کشورهای ویتنام، بنگلادش و پاکستان تحکیم بخشیده است و ایران جهت نزدیک شدن با کشورهای آسیای مرکزی گامهای اقتصادی مهمی را برداشته است به عنوان مثال حجم تبادلات تجاری بین ایران و ترکمنستان در سال ۲۰۰۲ به حدود ۴۳۶ میلیون دلار رسیده است. از سویی ایران با ایجاد کمیته تجارت با چین و با توسعه روابط تجاری و اقتصادی بین دو کشور در صدد است تا حجم تبادلات تجاری خود با چین را تا دو سال دیگر به ۵ میلیارد دلار برساند.

4- شاخصهای مثبت توسعه اقتصادی
تلاشهای ایران در ایجاد روزنه های اقتصادی تا حد زیادی توانسته از تأثیرات سو قانون (داماتو) بکاهد و باعث شده تا ایران بتواند در صحنه بین المللی سیاستی مستقل از منافع آمریکا اتخاذ کند. همچنین تأثیر این تلاشها در رشد شاخصهای اقتصادی این کشور منعکس شده که از جمله این شاخصها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- میانگین رشد اقتصادی ایران بر طبق گزارشهای رسمی به ۴/۶% رسید. همچنین درآمد سرانه هر ایرانی از ۹۰۰ دلار در سال ۲۰۰۱ م به ۱۱۷۰ دلار در پایان سال ۲۰۰۳ میلادی رسید. ۲- سبد تجاری ایران افزایش ۶ میلیارد دلاری را در مدت زمان بین مارس ۲۰۰۲ م تا مارس ۲۰۰۳ م نشان می دهد و نیز در همین فاصله زمانی حجم صادرات غیرنفتی ایران با افزایش ۲/۹% به بیش از ۵/۴ میلیارد دلار رسید. ۳- حجم سرمایه گذاریهای خارجی در بخش انرژی همزمان با پایان ماه مارس ۲۰۰۳ م به ۱۵ میلیارد دلار رسید، از طرفی مسئولان نفتی ایران انتظار داشتند که قیمت صادرات محصولات پتروشیمی ایران تا پایان سال ۲۰۰۳ به ۹۰۰ میلیون دلار برسد، بویژه آنکه بیشتر این محصولات به کشورهای جنوب شرق آسیا به کشورهایی نظیر، مالزی، اندونزی، هند، چین و کشورهای اروپایی صادر می شود. ایران در تلاش است تا حجم صادرات خود از مواد پتروشیمی را در سال ۲۰۰۴ به ۵ میلیارد دلار برساند.
- علاوه بر همه اینها ایران توانسته است یک میلیارد و ۲۹۰ میلیون دلار سرمایه خارجی از زمان تأسیس مناطق آزاد تجاری جذب کند که یک دلار آن هم از آمریکا نیست. علی رغم تمام شاخصهای مثبت اقتصادی ایران هنوز با مشکلات فراوانی روبرو است که از آن جمله می توان به رشد بیکاری در کشور اشاره کرد. هر ساله حدود ۸۰۰ هزار نفر وارد بازار کار می شوند که این پدیده به نظر برخی افراد می تواند تأثیری بدتر از قانون داماتو داشته باشد. در هر صورت ایران توانسته است با گسترش فعالیتهای خود، از رهگذر بهبود روابط با کشورهای حوزه خلیج فارس و همکاری با قدرتهای آسیایی و نیز با اجرای سیاست فضای باز در تعامل با کشورهای اروپایی مخالف با طرح داماتو، با تحریمهای اقتصادی آمریکا به مقابله برخیزد. این در حالی است که این کشور از اجرای طرحهای سرمایه گذاری داخلی بویژه سرمایه گذاری در زمینه انرژی و تولید و توسعه کالاهای غیرنفتی غفلت نورزیده است.