شورای افتاء رهبر انقلاب به روایت آیت‌الله هاشمی شاهرودی
اشاره
«در حوزه‌هاى علمیه، باید طاقت شنیدن حرف‌هاى جدید زیاد باشد، هرچند كه به حدى نرسد كه یك فقیه فتوا دهد؛ ممكن است دیگرى چیزى بیافزاید و فتوا بدهد. لذا بنده به فضلاى محترم و بزرگانى از قم، توصیه كردم یك مجله فقهى، تهیه و منتشر كنید.» (سخنان رهبر انقلاب در آغاز درس خارج فقه؛ 73/6/20)
تنها چندماه پس از این توصیه، آیت‌الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی كه ریاست دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت را بر عهده داشت، اولین شماره فصلنامه فقه اهل بیت را با صاحب‌امتیازی و مدیرمسئولی خویش تقدیم جامعه علمی ایران و جهان اسلام كرد. این فصلنامه بعدها دو مقاله برآمده از دروس خارج فقه آیت‌الله خامنه‌ای را با عناوین مهــآدنه و كاوشى در حكم فقهى صابئان به ترتیب در شماره‌های 8 و 9 (پاییز و زمستان 1376) و نیز 12-11 (زمستان 1375 و بهار 1376) خود منتشر ساخت.
آیت‌الله هاشمی شاهرودی در شماره دوم این فصلنامه كه در تابستان 1374 روانه بازار نشر شد، در گفت‌وگویی كوتاه، به بیان نكاتی درباره جلسه شورای افتاء رهبر معظم انقلاب پرداخت. وی كه در آن زمان هنوز عهده‌دار سكان قضای كشور نشده بود، در ابتدا به این نكته اشاره نموده كه حدود سه سال است در جلسه شوراى افتاء رهبر معظم انقلاب شركت مىكند و از اعضای شورا تا در آن هنگام چنین یاد می‌كند: رهبر معظم انقلاب، رئیس قوه قضائیه، فقهاى شوراى نگهبان، ریاست دیوان عالى قضایى، آیت‌اللّه مهدوى كنى و آیت‌اللّه محمدى گیلانى.
با گذشت حدود 15سال از زمان انجام این گفت‌وگو، متن آن هنوز هم در روشن ساختن برخی ابعاد علمی شخصیت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای برای بسیاری از خوانندگان تازگی دارد. از این رو «دیگران» با اندكی تصرف و حفظ محتوای سخنان آیت‌الله هاشمی شاهرودی، آن را تبدیل به نوشتار كرده و در دسترس كاربران پایگاه اطلاع‌رسانی Khamenei.ir قرار می‌دهد.
هدف و موضوع
همان‌گونه كه از نام جلسه پيداست، هدف آن، بررسى دقيق فقهى مسائل مبتلا به جامعه اسلامى است؛ اعم از مسايل مربوط به مشكلات نظام جمهورى اسلامى، يا مسايل مستحدثه و نوپيدا و يا مسائلى كه كمتر مورد بحث قرار گرفته و جهت تطبيق با نيازهاى امروز جامعه اسلامى، نياز به بحث و بررسى و نگرشى دوباره دارند.
اين موضوعات، گاه از سرى مسائلى است كه از رهبر معظم انقلاب، استفتاء مىشود و ايشان دستور مىدهند كه به بحث و بررسى گذارده شود و يا از سرى مشكلاتى است كه از طريق ديگر اعضاى جلسه- به‌ويژه آنان كه مسؤوليت‌هاى قضايى و اجرايى و يا قانونگذارى دارند- مطرح مىشود. به هر حال، در اين جلسه، بحث از موضوعات مستحدثه و زنده است كه جاى بحث و بررسى آن‌ها در مباحث فقهى، خالى است و مورد نياز جامعه مىباشد.
روشن است كه بحث در اين‌گونه موضوعات، تلاش جدّى مىطلبد و از مواردى است كه توانايى مجتهد و فقيه را به آزمايش مىگذارد و گرنه بحث در مسائلى تكرارى و موضوعاتى كه مفصّل پيشينيان بدان‌ها پرداختهاند، نشان‌دهنده قدرت و هنر يك فقيه نيست.
در اين جلسه، يكى از اعضاى جلسه، موضوعى را از مسائلى كه بدان‌ها اشاره شد، براى تحقيق و اجتهاد و استنباط برمىگزيند و آن را پس از تحقيق و تكميل به اعضای جلسه ارائه مىدهد و طى ساعت‌ها، بحث و بررسى مىگردد. شخص محقق، بايد پاسخگوى انتقادات و مدافع نظريه خويش باشد.
شیوه كار
شيوه كار اين‌گونه است كه افراد- به تناسب علاقه، فراغت و آمادگى كه دارند- موضوعى را به انتخاب خود يا پيشنهاد ديگر اعضاء، براى تحقيق برمىگزينند. پس از گزينش، به دنبال تتبع و تحقيق مىروند و آن را با مبانى فقهى و استدلالى و اجتهادى، به نگارش درمىآورند؛ آن‌گاه براى بررسى و اظهار نظر ديگر اعضاء، نوشته را در اختيار آنان قرار مىدهند. سپس طى جلسه يا جلساتى، موضوع تحقيق شده توسط نويسنده در جمع مطرح مىگردد و انتقادات و پيشنهادهای ديگران را مىشنود و پس از بحث و بررسى، آنچه را پذيرفت، در نوشته خود اعمال مىكند.
اين مباحث، نوعاً موضوعات نوپيدايند و يا كمتر بحث شدهاند. از اين روى، مدت زيادى مىطلبد تا شخص مبانى فقهى و اجتهادى مسأله را بيابد و آن‌ها را به تقرير در آورد. گاه در ضمن تحقيق، دامنه بحث گسترده مىشود و فروعات مختلفى پيدا مىكند. گاه انتقادات و پيشنهادهایی كه مىشود و نويسنده بايد پاسخگوى آن‌ها باشد، موجب مىگردد كه كامل كردن آن زمان بيشترى ببرد. هرچه موضوع جديدتر و يا انتقادات به آن بيشتر باشد، مدت زمانى بيشترى را به خود اختصاص مىدهد. اين است كه براى اين‌گونه بحث‌ها، نمىتوان سقف زمانى مشخصى را در نظر گرفت. افزون بر اين، تدوين آن، وقت فراوان می‌خواهد.
ثمره بحث
قانون اين جلسه اين نيست كه حتماً، نتايج تحقيقاتش مورد استفاده دستگاه‌هاى اجرايى، قضايى و قانونگذارى قرار گيرد، ولى از آن جايى كه موضوع‌هايى كه طرح مىشوند، بيشتر مشكلات محل ابتلايى نظامى جمهورى اسلامى بوده و اعضاى جلسه هم، افراد تصميم‌گيرنده در نهادهاى قضايى، اجرايى و قانونگذارى هستند، طبعاً نتايج اين جلسه مىتواند براى آن آقايان در اين زمينه، كارگشا باشد؛ به‌ويژه آن دسته از مسائلى كه پاسخگوى آن‌ها، شخص رهبر معظم انقلاب است كه تحقيقات انجام شده با توجه به حضور فعال ايشان در جلسه، مىتواند مورد استفاده در پاسخ به استفتائات قرار بگيرد. به عنوان مثال، موضوعى كه اخيراً در جلسه شورا مطرح گرديد و مورد استفاده دستگاه قضايى قرار گرفت، ديه بود كه پرداخت ديه بايد به چه صورت باشد. آيا به صورت اجناس، يا خير؟
حضور فعال
آنچه در اين جلسه مهم است، حضور جدّى با مطالعه و ارائه نظرات دقيق و پيشنهادها و انتقادات حساب شده است و در اين جهت، رهبر معظم انقلاب با وجود اشتغالات و مسؤوليت‌هاى سنگين ديگرشان، حضور فعّال داشته، بلكه ركن و بانى اصل جلسهاند كه بدون حضور ايشان جلسه منعقد نمىشود. بارها مشاهده شده كه ايشان، بيش از ديگران اصرار بر برقرارى جلسه داشتهاند و در داخل جلسات نيز، در بحث و انتقاد و جمع‌بندى مطالب، فعّال بوده و نتايج نهايى بحث‌ها را جمع‌بندى كرده و نقاط ضعف و قوت آن را اعلام مىكردند و همواره، به هنگام طرح مباحث، با ايراد انتقاد نقض و ابرام، حل و جواب و دفاع و... شركت فعالى دارند؛ به‌ويژه در مسائل نوظهور و مربوط به مسائل اقتصادى و حقوقى.
به نظر من انتقادها و پيشنهادهاى ايشان، بسيار جالب و مبتنى بر مبانى صحيح اجتهادى و استدلالى است. در عين اين‌كه بسيار مقيدند كه از مبانى فقه جواهرى تجاوز نشود، بر پاسخگويى به مسايل نوظهور اجتماعى و به روز بودن مسايل و موضوعات فقهى مورد بحث نيز، تاكيد دارند و مبانى كه ايشان برمىگزينند، به نتايج خوب و مطلوبى مىرسد كه پاسخگوى مسايل روز و مشكلات جامعه اسلامى است.
ویژگی‌های دیگر
مزايايى كه اين شورا دارد، يكى در شكل كار است و ديگرى در نوع كار. در جلسات استفتاء مراجع تقليد، معمولاً كار به اين شكل است كه: مرجع تقليد، در مقام پاسخگويى به مقلدان خود، نظريه خود را به اعضاى جلسه ارائه مىدهد؛ ديگران اگر مطلبى در تكميل آن فتوا و نظريه داشته باشند، ارائه مىدهند. بنابراين تنظيم و تبيين و جمع كردن مطالب براى فتوا، به عهده خود آن مرجع است و در محدوده سؤالات استفتاء شده. ولى در اين جلسه، يكى از اعضاى جلسه، موضوعى را از مسائلى كه بدان‌ها اشاره شد، براى تحقيق و اجتهاد و استنباط برمىگزيند و آن را پس از تحقيق و تكميل، به ديگر اعضاى جلسه كه نوعاً از مجتهدين و صاحب‌نظر بوده و از سطح علمى بالايى برخوردارند، ارائه مىدهد و طى ساعت‌ها، بحث و بررسى مىگردد. شخص محقق، بايد پاسخگوى انتقادات و مدافع نظريه خويش باشد.
در حقيقت، روى هر موضوع، دو بار كار تحقيقى و اجتهادى مىشود: يك‌بار شخص محقق و يك‌بار، جمع آقايان شركت‌كننده. از نظر نوع كار هم، چنان‌كه اشاره كردم، موضوعات و مسائلى كه در اين جلسه به بحث گذاشته مىشود، نوعاً مسايل جديد و مشكلاتى است كه نظام اسلامى و جامعه امروز ما با آن درگيرند. اين‌كه معتقديم، باب اجتهاد مفتوح است و از افتخارات فقه پوياى ما و مشخصه باز بودن باب اجتهاد، اين است كه بتواند مسايل زنده روز را پاسخ‌گو باشد؛ به‌ويژه مسائلى كه پس از پيروزى انقلاب اسلامى و الگو شدن حكومت اسلامى به وجود آمده است. امروز، مجتهد بايد بتواند بر مبناى فقه جواهرى در اين مسائل جديد اجتهاد كرده، پاسخ گويد. هم‌اكنون، خلاهاى زيادى در بحث‌هاى فقهى وجود دارد كه علما و فقهاى حوزه، بايد آن‌ها را به داخل حوزه‌هاى درسى بياورند و با مبانى اجتهادى فقه جواهرى و مبانى اصولى قوى، پاسخ‌گو باشند.
همان‌گونه كه از نام جلسه پيداست، هدف آن، بررسى دقيق فقهى مسائل مبتلا به جامعه اسلامى است؛ اعم از مسايل مربوط به مشكلات نظام جمهورى اسلامى، يا مسايل مستحدثه و نوپيدا و يا مسائلى كه كمتر مورد بحث قرار گرفته و جهت تطبيق با نيازهاى امروز جامعه اسلامى، نياز به بحث و بررسى و نگرشى دوباره دارند.
به نظر من این هم، یكى دیگر از ویژگی‌هاى این جلسه است كه اعضاى این جلسه افرادى هستند كه هم مىتوانند مبانى فقه جواهرى را به طور كامل و دقیق و عمیق بفهمند و هم چون درگیر مسایل و مشكلات نظام و جامعهاند، در تشخیص موضوع و توجه به ابعاد مختلف مساله، از توانایى خوبى برخوردارند. در نتیجه، بررسی‌هایى كه انجام مىشود، از هر دو بعد، كاملتر و دقیقتر از بحث‌هایى است كه اتفاقاً و احیاناً در حوزه انجام مىگیرد.
وجود چنین اعضایى در جلسه، به‌ویژه رهبر معظم انقلاب كه از بهترین افراد جلسه هستند، مباحث را از هر دو بعد كامل مىكند. به نظر من، موضوع‌شناسى در این جلسه، بسیار غنى است؛ همان چیزى كه در استنباط مسایل مستحدثه، بسیار لازم و ضرورى است. به هر حال، اعضاى این جلسه، با توجه به سطح بالاى علمى و فقاهتى كه دارند، موضوع مورد تحقیق و تتبع را از هر جهت، مورد ارزیابى و تحقیق قرار مىدهند و همان‌گونه كه گفته شد، پیوندى بین فقه سنتى و مسایل روز انجام مىدهند. این امتیاز مهم جلسه است.
همچنین شخص محقق، در صورتى كه نیاز ببیند از نظر كارشناسان استفاده كند و تحقیق خود را با توجه به نظر كارشناسى به جلسه ارائه دهد، این كار را انجام مىدهد.
انتشار تحقیقات
متأسفانه بحث‌ها و گفت‌و‌گوهایى كه در جلسه انجام مىگیرد، ثبت و ضبط نمىشود ولى انتقادات و اشكالاتى را كه محقق بپذیرد، در نوشته درج مىشود و این نوشتهها موجود است. بحمد اللّه این توفیق پیدا شد كه برخى از آن‌ها، در مجله وزین فقه اهل بیت(ع) منتشر گردد.
هرچند امكان دارد تمامى اعضا، یا بیشتر آنان با نظر نویسنده موافق باشند، با این حال، آنچه ارائه مىشود نظر نویسنده است. زیرا چه بسا، برخى افراد جلسه انتقاداتى داشتهاند كه از نظر نویسنده، چون قبول نیفتاده، در نوشته اعمال نشده است. آنچه ارائه مىشود، یا خود نویسنده تحقیق و استنباط كرده یا اگر دیگران پیشنهادها و یا انتقاداتى داشتهاند، پس از قبول آن‌ها نوشته خود را اصلاح كرده كه در نتیجه، آنچه ارائه مىدهد، نظرخود اوست.