صادر اول از دیدگاه امام خمینی(ره)

 مسئلة صادر اول یکی از مسائلی است که امام خمینی(ره) به عنوان یک عارف مسلمان آن را به انحای مختلف در آثار خود به خصوص در رسالة «مصباح الهدایه الی الخلافه والولایه» مورد بررسی قرار داده است. در دیگر آثار امام نیز به طور پراکنده اشاراتی به موضوع صادر اول شده است و در کتاب «تقریرات فلسفی امام خمینی(ره)» که حاوی درسهای فلسفة متعالیه و شرح منظومه امام است و توسط یکی از شاگردان ایشان جمع آوری شده موضوع صادر اول به خصوص از نگاه فلاسفه مورد بررسی قرار گرفته است. روش امام در کتاب مصباح الهدایه به این نحو است که ایشان ابتدا به نظرات مختلف در خصوص صادر اول اشاره کرده و موارد اختلاف نظر آنها را بیان می کند. سپس ضمن تلاش در جهت رفع اختلاف نظر خود را نیز ارائه می کند. حضرت امام در «مطلع» سوم، از «مصباح» ثانى این کتاب پس از بیان نظرات عرفا و فلاسفه به موارد اختلاف نظر این دو گروه می پردازد و به منظور رفع اختلاف بین این دو گروه، طور عرفان را ورای طور ‌عقل می داند و بنابراین شهودات عرفانی و براهین عقلی را مخالف یکدیگرنمی داند.
براین اساس اختلاف ظاهری بین این دو گروه را برخاسته از تفاوت نوع نگرش آنها به هستی می داند و ضمن تفکیک بین نظر حکیمانه که با نگاه کثرت انگارانه به هستی می نگرد و نگاه وحدت وجودی عرفایی همچون ابن عربی، بحث صدور و صادر اول را برخاسته از همین نگاه کثرت بین می داند. بنابراین از نگاه حضرت امام مهمترین عامل اختلاف بین عارف و حکیم تفاوت زاویة دید آنهاست و این نکته ای است که ایشان در عرفان محی الدین به آن اشاره می کند. به این نحو که ابن عربی بر مبنای وحدت وجود تنها وجود متحقق در دار وجود را حق تعالی می داند که سراسر هستی را در بر گرفته است و غیر از او همه ظهوراتند. بر همین اساس حضرت امام با اشاره به فرازی از دعای عرفه امام حسین(ع) که می فرماید: «ألغیرک ظهور ما لیس لک» تمام ظهورات را در مقابل وجود حق تعالی هیچ می انگارد. به بیان دقیقتر تنها وجود حقیقی را وجود حق تعالی می داند اما در عین حال کثرت را نیز امری محقق می داند و در ادامه می گوید: اما کسی که کثرت را بدون اینکه وحدت حجاب او باشد، مشاهده می کند، و وحدت را بدون اینکه از کثرت غفلت نماید می بیند، حقّ هر ذیحقی را به او داده و مظهر اسم «الحکم العدل» خواهد بود که از حدود تجاوز نکرده، و به بندگان نیز ظلم نمی نماید. بنابراین گاهی حکم می کند که کثرت محقق شده و گاه دیگر حکم می کند که کثرت همان ظهور وحدت است.
همان گونه که از مطاوی بیانات امام مشاهده می شود ایشان در پی آن است که به نوعی بین دیدگاه عرفا و فلاسفه در خصوص صادر اول قرابت ایجاد نماید و در عین حال کلمات هر دو گروه را توجیه نماید. این نکته ای است که صدر المتألهین در برخى از مواضع اسفار و دیگر از آثار خود، به کار برده است و امام خمینی(ره) نیز آن را پذیرفته است. سید جلال آشتیانی در مقدمه خود بر مصباح الهدایة‌ امام ضمن اشاره به نظر ملا صدرا می گوید: صدر المتألهین به وجه جمعى بین قول ارباب تحقیق از عرفا و حکما قایل گردیده، و گفته است که نظر قائلان به صادر اول بودن عقل اول آن است که «فیض مقدس» نفس تعین و فیض است، نه مفاض و متعیّن. معناى کلام آن بزرگ زمانه آن است که «فیض مقدس» نفس ظهور و جلوه حق و عین تدلى و ظهوراوست، نه مفاض و متعیّن و عقل اول نخستین تعین طارى بر فیض مقدس است. و اما بیان این معنى که ضرورى صدور فرض مصدر و صادر و مفیض و مفاض و آن نیز فرع بر غیریت و تعدد است، چندان وجیه نمى‏باشد. چه آنکه بنا برمسلک تحقیق، وجود عقل اول نیز نفس ربط و نسبت به مبدأ هستى، بلکه نفس ظهور آن حقیقة الحقائق، است به اعتبار تعین به مرتبه الوهیت ونیز عقل صادرازنفس ذات بسیط حقیقى است لذا اگر در مرتبه عقل اول عقلى دیگر صادر و متنزل از حق تصور شود، لازمه آن کثرت در ذات خواهد بود. مضافا على ما ذکرنا، «فیض مقدس»سارى وظاهر در جمیع مظاهر امکانیه است و سریان «نفس رحمانى» در مظاهر خلقیه عین سریان حق است نه آنکه حقیق وجودرا یک نوع سریان، و نفس رحمانى را نوع دیگر از سریان و ظهور در حقایق ارتباطیه باشد.
به نظر می رسد امام خمینی(ره) نیز تحت تأثیر فلسفة صدرایی در این مصباح سعی کرده است بین دو دیدگاه به ظاهر متفاوت عرفا و حکما جمع نماید و در ضمن راز اختلاف دو دیدگاه مذکور را بیان نماید.