عینیت بخشی اندیشه های امام خمینی(ره) در سیاست گذاری های برنامه پنجم توسعه / گفت و گو با عبد الحسین خسروپناه

در سالروز ورود امام(ره) به میهن اسلامی قرار گرفته ایم. این روز بزرگ و این طلوع فجر را به خوانندگان عزیز تبریک می گوییم. گروه اندیشه به همین مناسبت در گفت وگو با حجت الاسلام عبدالحسین خسروپناه استاد حوزه و دانشگاه و پژوهشگر مسائل دینی و فکری، موضوع جایگاه اندیشه های امام(ره) را در «سیاست های کلی برنامه پنجم توسعه» مورد بررسی قرار داده است: «زنده و نمایان نگه داشتن اندیشه دینی و سیاسی حضرت امام خمینی(ره) و برجسته کردن نقش آن به عنوان یک معیار اساسی در تمام سیاست گذاری ها و برنامه ریزی ها» دومین بند از ابلاغیه رهبری در زمینه امور فرهنگی است؛ اما عینیت بخشی و اجرایی کردن این بند، از مسائل بسیار مهمی است که باید مورد توجه همه مسئولان و صاحب نظران قرار گیرد و ما همین موضوع را محور گفت وگوی حاضر قرار داده ایم.
در ابلاغیه اخیر مقام معظم رهبری در مورد سیاست های کلی برنامه پنجم، در بخش امور فرهنگی یک بند به زنده و نمایان نگه داشتن اندیشه های دینی و سیاسی امام اختصاص یافته است؛ به نظر شما این امر چه معنایی دارد؟
سیاست های کلی برنامه پنجم مشتمل بر یک سری امور فرهنگی، امور علمی فناوری، امور اجتماعی و امور اقتصادی و امور امنیتی است که از این نظر باید گفت از جایگاه ویژه ای برخوردار است و یک گستردگی و جامعیت خاصی دارد. برخی از این مواردی که در ابلاغیه اخیر آمده است در برنامه چهارم نبود؛ در واقع در بخش امور فرهنگی، به ٦ مورد اشاره کرده اند که برخی از آن ها تازه است مثل «مقابله با جریانات انحرافی در حوزه دین و زدودن خرافات و موهومات» که موضوع بسیار مهمی است و لازم است که رسانه ها به این موضوع هم بپردازند چون دارای اهمیت خاصی است و باید راهکارهای مقابله با این آسیب روشن شود. اما یک موضوع دیگر که به صورت مستقل در این برنامه آمده است، موضوع توجه به اندیشه های امام است در واقع زنده و نمایان نگه داشتن اندیشه های امام(ره) و برجسته کردن آن در تمام سیاست گذاری ها و برنامه ریزی ها، به عنوان یک اصل در این ابلاغیه مورد توجه قرار گرفته است. به نظر بنده، آمدن این اصل در این ابلاغیه یک پیام مهم دارد و آن این که گفتمان فکری و دینی- سیاسی حضرت امام(ره) و نیز منظومه فکری ایشان آن قدر جامعیت دارد که ما در برنامه ٥ ساله و حتی در سند چشم انداز٢٠ ساله، باید به آن توجه کنیم. بدون تردید دیدگاه های امام(ره) چنین ظرفیتی دارد؛ اما این امر در صورتی محقق خواهد شد که ما هم عنایت ویژه ای به اندیشه های دینی و سیاسی امام(ره) داشته باشیم و به طور جدی و غیرشعاری در پی شناخت این اندیشه ها باشیم.

* به نظر شما مهم ترین ویژگی اندیشه سیاسی امام(ره) چیست؟
به نظر من اندیشه سیاسی امام(ره)، یک اندیشه جامع نگر است و نه گزینش گر. به عبارت دیگر مهم ترین ویژگی اندیشه سیاسی امام(ره)، ویژگی ضد سکولاریستی آن است. به این معنا که از نظر ایشان، اسلام همه ساحت های زندگی فردی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی انسان را دربر می گیرد و این طور نیست که تنها بخشی را تحت پوشش قرار دهد. نگاه امام(ره) یک نگاه نظام وار و نظام مند است یعنی یک نگاه یک بعدی و گزینش شده است لذا امام(ره) بر حضور دین در عرصه های مختلف تاکید دارند؛ اساسا ایشان تئوری ولایت مطلقه فقیه را مطرح کردند و چون بر این باور بودند که احکام فردی و اجتماعی اسلام حتی الامکان باید پیاده شود، می توان گفت که دیدگاه ایشان در برابر سکولاریسم قرار می گیرد، البته این طور نیست که ولایت مطلقه فقیه با آزادی های افراد در تناقض و تعارض باشد. این دیدگاه آزادی های مشروع انسان را می پذیرد و حقوق انسان را محترم می شمارد.

* به عقیده شما چگونه می توان به سیاست های برنامه پنجم با تاکید بر اندیشه های سیاسی امام(ره) عینیت بخشید؟
به نظر من برای عینیت بخشیدن به اندیشه های سیاسی امام(ره) و برای پی گیری آن ها، باید چند کار انجام داد. اول این که کارشناسان این حوزه و آن هایی که در این عرصه کار کرده اند، مولفه های اندیشه های سیاسی امام(ره) را شناسایی کنند و نوعی ارتباط هندسی بین اجزای آن برقرار کنند چون گاهی امام(ره) یک مطلب سیاسی را مطرح می کردند که ناظر به وضع موجود در آن زمان بود؛ یعنی بسیاری از فرمایش های امام(ره) اصل بودند و یک سیاستی را بیان می کردند؛ ولی برخی از گفته های ایشان ناظر به زمان خاصی بود لذا ما باید بین این فرمایش ها تفاوت و تمایز قائل شویم و این ها را از یکدیگر تفکیک کنیم حتی گاهی امام (ره) حکم حکومتی صادر کرده اند؛ ولی این حکم حکومتی موقت بود، مثل وقتی که حج را تعطیل کردند بنابراین شناسایی احکام ثابت از متغیر اهمیت خاصی دارد و پس از این باید این احکام ثابت را به صورت یک منظومه ارائه داد تا کاربردی شوند و فهم آنان آسان تر، دقیق تر و معنادارتر باشد. دیگر این که باید اندیشه دینی و سیاسی حضرت امام(ره) به معنای واقعی و در عمل معیار سیاست گذاری های خود قرار دهیم و این موضوع در «سیاست های کلی» هم آمده است و باید معیارهایی وجود داشته باشد تا بتوان براساس آن قضاوت کرد که آیا طرح های ارائه شده و برنامه ها براساس اندیشه های امام(ره) هست یا خیر. این کاری است که موسسه نشر آثار امام و صاحب نظران این حوزه می توانند انجام دهند. علاوه بر آن چه گفته شد، موضوع دیگری را هم می توان مورد توجه قرار داد و آن این که امام(ره) از همان ابتدا بر مسائلی تاکید داشتند مثلا امام (ره) همیشه بر قرآن و سنت تاکید می ورزیدند.
ایشان در وصیت نامه خود به حدیث ثقلین هم اشاره کرده اند. بنابراین باید براساس تاکید ایشان، اصول و شاخص های خود را از قرآن و اهل بیت(ع) استخراج کنیم؛ ولی این کار، متاسفانه، تاکنون انجام نگرفته است. این که مثلا آزادی چیست، حد و حدود آن کدام است؟ و یا این که توسعه چه معنایی دارد و چگونه و از چه راه هایی باید به آن دست یافت، مسائل بسیار مهمی هستند که اگرچه مسائل امروزی هستند ولی با مطالعه عمیق می توان آن ها را از قرآن استخراج کرد. البته حضرت امام(ره) یک متدلوژی برای فهم قرآن در اختیار ما قرار داده اند. هم اکنون موسسه نشر آثار امام(ره)، تفسیر قرآن امام(ره) را منتشر کرده و در جلد اول این اثر به مباحث روش شناختی حضرت امام اشاره شده است.
می توان با روش هرمنوتیک و روش شناسی تفسیر حضرت امام(ره) اصول و روش مسائل سیاسی و اجتماعی را از قرآن استنباط کرد. البته امام(ره) همان طور که اشاره شد، احکام، دستورها و توصیه های متغیر و غیرثابتی هم دارد؛ اما به نظر می رسد که این متغیرها برگرفته از یک سری اصول ثابت هستند که می توان برخی از این اصول را شناسایی کرد یعنی با مطالعه احکام حکومتی متغیر می توان اصول ثابتی را شناسایی کرد که ممکن است به صراحت از سخنان و اندیشه های امام استخراج نشود؛ ولی با بررسی این احکام می توان به روشی کلی و منسجم دست یافت.

* شما به محورهایی در اندیشه امام(ره) اشاره کردید؛ اما به طور کلی، در بررسی اندیشه های امام چه امری از اهمیت بیشتری برخوردار است؟
به نظر من، مهم ترین کاری که می توان در این زمینه انجام داد، این است که صاحب نظران و کارشناسان بنشینند و با حوصله و دقت و به گونه ای نظام مند اصول اندیشه های امام را مطرح کنند؛ به تعبیر غربی ها باید پارادایم اندیشه امام را شناخت و سپس مشخص کرد که این پارادایم فکری دارای چه ویژگی ها و چه خصوصیاتی است این که متفرق و به اصطلاح جزیره وار به بررسی اندیشه های امام(ره) بپردازیم حاصلی ندارد؛ چون گاهی در گذشته و یا در حال دیده ایم و می بینیم که گروه ها و جریان های مختلف با رویکردها و با اهداف مختلف به سخنان امام(ره) استناد می کنند.
مثلا کسانی که بر جمهوریت نظام تاکید دارند بر فرمایش های امام(ره) درباره آزادی تاکید می کنند و آن هایی که بر اسلامیت تاکید دارند، بیشتر به سخنان امام درباره حکومت اسلامی توجه می کنند. به نظر من هر دو در این زمینه دچار مغالطه جزء و کل شده اند یعنی هر دو جزء را به جای کل در نظر گرفته اند و آن را به همه اندیشه امام(ره) تعمیم داده اند. ولی وقتی نظام اندیشگی ایشان مشخص شد، هر جزء در جای خود قرار می گیرد که با توجه به آن چه امام فرموده اند، می توان اولویت بندی کرد یعنی ابتدا باید کل را شناخت و بعد اجزاء را و سپس به اولویت بندی اجزاء پرداخت. من فکر می کنم، این مهم ترین کاری است که لازم است ابتدا در مورد اندیشه های امام(ره) صورت گیرد.