غرب و دموکراسی درجه دوم در ایران معاصر

تاریخ معاصر ایران نشان می دهد که از همان آغاز برقراری ارتباط ایران با غربِ سرمایه داری، به میزانی که مردم برای تحقق دموکراسی از نوع غربی (درجه اول) تلاش کرده اند، چیزی بیش از دموکراسی درجة دوم نصیب آنها نگشته است.

● طرح مسأله

تعاریف غربیان از "دموکراسی" با وجود اختلاف در تعریف، در چند چیز با هم اشتراک دارند؛ در حق حاکمیت مردم در تعیین سرنوشت کشورهایشان با رعایت حقوق مردم از ناحیه حاکمان سیاسی که توسط مردم به قدرت رسیده اند، حکومت دولتمردان بر مبنای قانون اساسی و قوانین مدنی که از طریق نمایندگان منتخب مردم به تصویب رسیده اند، اهتمام دولت بر حفظ آزادی و استقلال کشور.

تمام این موارد به همراه اصول دیگر دموکراسی را، غربیان در کشور متبوع خود مورد بحث گذاشته و در عینیت بخشیدن به آن تلاش کرده اند. لیکن پرسش اساسی آن است که آیا خیرخواهی و انسان دوستی غربیان یک خصیصة "فرامرزی" دارد و جهان غیرغربی را نیز در بر می گیرد یا اینکه دموکراسی تعریف شده را مخصوص کشورهای غربی می دانند؟

کارنامه سیاسی و فرهنگی غربیان در برخورد با کشورهای غیرغربی، پاسخ منفی را نشان می دهد. اگر دموکراسیِ رایج در غرب را "درجه یک" بنامیم؛ از مطالعة این کارنامه می توان نتیجه گرفت که غربیان هیچگاه حاضر به تحقق دموکراسی درجه اول در کشورهای پیرامونی خود نبوده اند. دموکراسی که آنان خواهان پیاده شدن در کشورهای غیرغربی بوده و هستند، از نوع "دموکراسی درجه سوم" است. دموکراسی های درجه دوم، دارای این خصوصیات هستند که

۱) مردم نقش نوعی، صوری و تشریفاتی دارند.

۲) مراد از مردم فقط اقشار مدرنِ جامعه سنتی است

۳) نظام سیاسی آن بر پایة حکومت (دولت مطلقة مدرن" است

۴) چنین نظام هایی نیز کنترل شده هستند

۵) نخبگان سیاسی و فرهنگی آن، اکثراً به اشکال مختلف، وابستگی شدید به غرب دارند

۶) آنان در قالب برنامه های اصلاحیِ مرسوم به مدرنیزاسیون (نوسازی) کارگزار اندیشه های غربی هستند. این خصوصیات دموکراسی درجه دوم را کم وبیش در اکثر کشورهای پیرامونی غرب، می توان مشاهده کرد.

تاریخ معاصر ایران نشان می دهد که از همان آغاز برقراری ارتباط ایران با غربِ سرمایه داری، به میزانی که مردم برای تحقق دموکراسی از نوع غربی (درجه اول) تلاش کرده اند، چیزی بیش از دموکراسی درجة دوم نصیب آنها نگشته است. ناکامی مردم ایران در رسیدن به دموکراسی درجه یک، علت دوسویه دارد؛ یک طرف آن به برخورد غرب با ایران منتهی می شود و طرف دیگر آن به نخبگان سیاسی و فرهنگی جامعه مربوط است.

غربیان به شکل های مختلف به همراه بسیاری از نخبگان مدرن جامعه، در نافرجام نمودن پروژة "دموکراسی درجة یک"، نقش داشته اند. از جملة این راهکارها، حضور مستقیم غربیان در تعیین آیندة سیاسی ایران است. این حضور مستقیم عبارت است از طر احی و اجرای کودتاهای نظامی در ایران. از اواخر سلسلة قاجاریه تا پایان حکومت پهلوی، مردم ایران شاهد وقوع دو کودتای نظامیِ سرنوشت سازی بودند که انگلیس و آمریکا، در انجام آن نقش مستقیم داشتند؛ نخست کودتای اسفند سال ۱۲۹۹ ش توسط انگلیس ها و دیگر کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ توسط آمریکائیان و به طر احی انگلیس ها. پیامد اصلی و نهایی هر دو کودتا، تثبیت حکومت استبدادی رضاخان (در کودتای اول) و محمدرضا (در کودتای دوم) بوده است. غربیان می توانستند از پس هر کودتایی، زمینه ای برای بسط حکومت مردمی (دموکراسی درجه یک) بوجود آوردند؛ لیکن آنان فقط به دموکراسی درجه دوم رضایت دادند. در اینجا برای روشن شدن چگونگی تحقق این وضعیت، به حوادث سیاسی کودتای ۲۸ مرداد اشاره مختصری می کنیم.

● نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲

با اشغال ایران توسط انگلیس و روسیه در شهریور ۱۳۲۰ و تضعیف حکومت خودکامه، مردم ایران مجالی برای آزادی و استقلال کشورشان و احقاق حقوق به یغما برده شان، پیدا کردند. اولین اقدامات آزادیخواهی برخی نخبگان حاکم و مردم، ملی کردن صنعت نفت ایران از سلطة انگلیس ها بود. درواقع مبارزه برای ملی کردن نفت، تجربه مشترک نخبگان و مردم در تحقق اصول دموکراسی بود. اما دولتمردان انگلیس که تا پیش از این، ایران را ملک استعماری خود می دانستند، با این مبارزة مردمی سرسختانه برخورد کردند. زیرا آنان پیروزی ملت ایران را نشانة از دست دادن منافع انگلیس در کشورهای استعمار شده می دانستند. چرچیل، نخست وزیر دولت محافظه کار انگلیس، بارها در زمان جنگ گفته بود: "من نخست وزیر نشده ام که شاهد اضمحلال امپراتوری بریتانیا باشم."(۱) از این رو، دولت انگلیس به طرق مختلف، می کوشید تا ایران با بحران دموکراسی مواجه شود.

انتونی ایدن، وزیر خارجة سابق بریتانیا، در دی ماه ۱۳۲۶، به ایران سفر می کند و در ملاقات های خصوصی با شاه و زمامداران ایران، آنان را به حمایت از فکرِ تجدید نظر در قانون اساسی و افزایش اختیارات شاه در انحلال مجلسین و تشکیل مجلس سنا، دلگرم ساخته بود.(۲) زیرا دولتمردان انگلیس به توانایی مجلس در به راه انداختن قیام مردمی علیه منافع نامشروعشان در ایران، کاملاً واقف بودند. بالاخره با تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت ایران در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ توسط مجلسین، برخورد مستقیم و آشکار انگلیس با ایران جدی تر شد. رادیو لندن، در تفسیر پیرامون طرح ملی شدن نفت چنین اظهار نظر کرد: "امروز پارلمان ایران پیشنهاد ملی کردن صنعت نفت را در کشور تصویب کرد. این پیشنهاد از طرف عده معدودی از مرتجعان و ثروتمندان و همچنین یک عده ملاهای متعصب که در رأس آنها سید ابوالقاسم کاشانی قرار گرفته، پشتیبانی می شود."(۳)

بدین ترتیب، دولت انگلیس به منظور حفظ منافع نامشروع خود، چاره ای غیر از برکناری دکتر مصدق از پست نخست وزیری و تضعیف مجلس شورا نمی دید. لذا سفارت انگلیس به شاه فشار آورد تا قوام را جانشین دکتر مصدق کند. رابین زنیر که در کسوت استادی دانشگاه آکسفورد برای تقویت ذهنیت ضد دولتی به ایران اعزام شده معتقد بود که "به نظر من این یک اشتباه تاکتیکی خواهد بود که هرگونه مبارزة علنی به نفع قوام صورت بگیرد. ما این کار را در مورد سید ضیأ کردیم و نتیجة خوبی نداد." لذا به سفارت انگلیس توصیه کرد که: "سفارت بدون اینکه این تصور را ایجاد کند که از عمرو پشتیبانی و با زید مخالفت می کند، باید به نحوی اقدام کند که هر کس جانشین مصدق می شود گمان کند که در نتیجة تشویق و توصیة سفارت به این مقام رسیده است."(۴) انگلستان با توجه به همین نکته دست به کار طر احی کودتای نظامی علیه دولت مصدق می شود، ولی برای رسیدن به این مقصود رقیب تازه نفسی را در کنار خود احساس می کردند. آمریکائیان که سیاست سلطه بر ایران را جدی تر گرفته بودند و از طرفی هم بر این باور بود که سقوط دکتر مصدق موجب روی کار آمدن کمونیست های مورد حمایت شوروی می شود. لذا وزیر خارجه انگلستان، انتونی ایدن، تمام تلاش خود را برای از بین بردن این تصور آمریکائیان و مشارکت دادن آنان در اجرأ طرح کودتای نظامی، صرف کرد. سر سام فال، یکی از اعضای وزارت خارجة انگلیس که برای طرح کودتا به واشنگتن عزیمت کرده بود، گفته است:

"ما به آنجا رفتیم تا آمریکایی ها را مجاب کنیم که هیچگونه توافقی با مصدق ممکن نیست و باقی ماندن او در قدرت برای مصالح هر دوی ما خطرناک است؛ همچنین قصد ما این بود که دربارة وسایلی که برای تغییر حکومت در اختیار داشتیم، توضیحاتی به آن بدهیم. بعد از مدتی بحث و گفتگو احساس کردیم که آنها پذیرفته اند که باقی ماندن مصدق در قدرت سرانجام به تسلط کمونیست ها منجر خواهد شد."(۵)

سرانجام آمریکا در طرح کودتای نظامی با انگلیس وارد همکاری شد و به کمک سازمان سیا ابتکار عمل را به دست گرفت. انگلیسی ها از اینکه امریکا مجری طرح باشد چندان مخالفتی نداشته که آن را به نفع خود می دانستند. زیرا چهرة ضددموکراسی بودن انگلستان در اذهان عمومی ایران و جهان، کمتر برملا می گشت و از طرفی هم دولت که مورد علاقه اش نبود، سرنگون شده بود. باری روبین گفته است: "انگلیسی ها برخلاف آمریکایی ها، دربارة نقش حساسی که در این کار داشتند، سکوت اختیار کردند و گناه همه مسائل را به گردن آمریکایی ها انداختند."(۶)

● نقش آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲

آمریکا که از جنگ جهانی اول به بعد، به دلیل وجود ذخایر عظیم نفتی در خاورمیانه و بعدها به دلیل بازار مصرفی آن، توجه جدی تری نسبت به ایران پیدا کرده بود. این احساس از زمان وارد شدن سربازان آمریکایی در اواخر ۱۳۲۰، به اعمال نفوذ در دولت ایران تبدیل شد. در یکی از گزارش های سفارت آمریکا رد همان زمان، آمده است: "به مصلحت بودنِ گمارده شدن فوریِ آمریکائیان در مواضع استراتژیک دولت ایران و بخصوص لزوم اعزام یک هیئت نظامی به منظور نظارت و در صورت امکان خنثی کردن هرگونه توطئه داخلی در ارتش ایران."(۷) شاه جوان، توانسته بود ضمن جلب حمایت آمریکائیان نسبت به خود، آن ها را متقاعد سازد که "تا زمانی که مردم آموزش کافی برای درک اصول حکومت دموکراتیک نیافته و قادر به تفکر انفرادی و هوشیارانه نیستند، کشور نمی تواند چنان که مطلوب اوست، واقعاً دموکراتیک شود."(۸) این گفته شاه کاملاً در ذهنیت آمریکائیان نسبت به جامعة ایرانی، جا افتاده بود، به طوری که نمایندة ادارة خدمات استراتژیک آمریکا در تهران اشعار می داشت: "تا زمانی که آموزش عمومی در ایران به نتیجه نرسیده و شعور سیاسی مردم پیشرفت نکرده و گروهی از اعضای بلندپایة دولت که به خوبی آموزش دیده باشند تشکیل نشده است، ایران مانند کودکی خردسال نیاز به یک دست نیرومند برای حکومت کردن دارد."(۹) امریکا، ابتدا در نزاع میان دولت دکتر مصدق و بریتانیا، موضع بی طرفی را اتخاذ کرده بود. اتخاذ چنین موضعی از طرف آمریکا حساب شده بود، زیرا آمریکا مایل بود، از طرفی وضعیت مقتدرانة انگلستان را در ایران تضعیف کند و از طرفی هم انگلیسی ها را وادار به همکاری با خود نماید. چنانکه همین مقصود هم تحقق پیدا کرد. زیرا موقعیت انگلیسی ها به دلیل این نزاع بیش از پیش، در ایران متزلزل شده و آنان به این نتیجه رسیده بودند که برای سامان دادن اوضاع به نفع خود، چاره ای غیر از همکاری با آمریکا ندارند. نیاز انگلیسی ها به همکاری آمریکا با آنها را از این گفتة وود هاوس فرماندة سازمان ۱۶M انگلیس معلوم می گردد که: "من از ابتدا متقاعد شده بودم که برای جلوگیری از یک کودتای روسی در ایران، همکاری بریتانیا و ایالات متحده آمریکا ضروری است."(۱۰)

ایدن، وزیر خارجه انگلیس برخلاف گذشته که سهیم شدن شرکت های آمریکایی در نفت، ایران را نمی پسندید، اکنون معتقد بود که دلیلی وجود ندارد که شرکت های نفتی آمریکایی در بهره برداری از منافع نفتی ایران وارد نشوند. وی می گوید: "من از آمریکایی ها می خواستم تا آنها در بهره برداری از نفت ایران شریک شوند. من معتقد بودم، تنها راه حل مسأله، سهیم شدن آمریکایی ها در نفت ایران است."(۱۱)

وقتی گردانندگان اصلی امریکا از شدت احتیاج انگلیسی ها به خودشان مطمئن شدند، در یک چرخش ناگهانی از سیاست بی طرفانه، حالت جانبدارانه از مواضع بریتانیا را اتخاذ کرد. سیاست جدید برعهدة جمهوری خواهان که بواسطه ریاست جمهوری آیزنهاور قدرت را به دست آورده اند، گذاشته شده تا پیش از حکومت آیزنهاور، برخی از کارشناسان وزارت خارجه آمریکا (مانند پل نیتز که در زمان حکومت دکتر مصدق رئیس ادارة برنامه ریزی سیاسی در وزارت خارجة آمریکا بود) بر مبنای سیاست بی طرفی آمریکا، تلاش کردند از طریق راه های مسالمت آمیز اختلاف میان انگلیس و ایران را حل کنند. اما با تغییر سیاست آمریکا، این تلاش مسکوت گذاشته شد. پل نیز دربارة برخورد سیاست گردانان جدید امریکا با طرح او گفته است: "وقتی جان فاستر دالس وزیر خارجه شد، من قویاً از او خواستم مذاکرات را از جایی که قطع شده بود از سر بگیرد تا به مصدق نشان داده شود که نخواهد توانست هیچ معامله ای بهتر از آنچه با او توافق کرده بودیم [پیشنهاد تشکیل یک کنسرسیوم بین المللی از کمپانی های نفت آمریکایی و اروپایی و اعطأ وام ۵۰ میلیون دلاری توسط سازمان تدارکات دفاعی آمریکا] بکند. لیکن دالس به هندرسون [سفیر امریکا در ایران] و من اجازه نداد مذاکرات را از سر بگیریم. به زودی دریافتیم که دالس بر این باور است که ما زیاده از حد برای مصدق اهمیت قایل شده ایم و اصولاً در مورد مسایل خاورمیانه سیاست درستی را دنبال نکردیم "جان فاستر دالس به کمک برادرش آلن دالس رئیس سازمان مرکزی اطلاعات، برای حل مسئله مصدق به شیوه های مستقیم تری متوسل شدند که موجب شگفتی من نگردید."(۱۲)

بدین ترتیب، انگلیس و آمریکا با طرح ریزی و اجرای کودتای نظامی ۲۸ مرداد، کاملاً نشان دادند که تحقق دموکراسی از نوع غربی آن (درجه یک) برای آنها اهمیت ندارد. آنچه مهم است حفظ منافع نامشروع غربیان در کشورهای مستعمرة غیرغربی است و البته این حفظ منافع از طریق حاکمان خودکامه خیلی بهتر و بیشتر تأمین می گردد. دکتر حبیب لاجوردی (استاد و رئیس بخش مطالعات خاورمیانة دانشگاه هاروارد) در تحقیق خود پیرامون "سرآغاز پشتیبانی آمریکا از حکومت فردی در ایران" می نویسد: "شاید خواننده به این فکر بیفتد که بریتانیای کبیر و ایالات متحده آمریکا که خودشان دارای رژیم های دموکراتیک هستند، باید با حکومت مشروطه در ایران نظر مساعدی داشتند. ولی آنها به این نتیجه رسیدند که با وجود "سلطنت خودکامه و با ثبات" از منافعشان در ایران بهتر حمایت می شود تا "سلطنت مشروطة بی ثبات" در غرب به جای اینکه نفوذ قابل ملاحظة خود را برای پیشبرد نهادهای دموکراتیک به کار اندازد و بدین سان به مردم (یا دست کم طبقة متوسط با سواد) برای مشارکت در نظام سیاسی کشور کمک کند، نهادهای شکننده ای را که تازه شروع به پا گرفتن کرده بودند، خُرد و متلاشی ساخت."(۱۳)

نقش نخبگان سیاسی مشروطه خواه در تحقق دموکراسی درجه دوم

در عدم تحقق دموکراسی درجه یک در ایران، انگلیس و امریکا تنها نقش نداشتند. بلکه نخبگان سیاسی و بسیاری از آزادیخواهان متجدد و در کنار آنان متحجرین، خواسته یا ناخواسته، حاضر به تجربه این نوع دموکراسی نبودند. تجددطلبان آزادیخواه که غالباً تربیت شدگان فرنگ بودند، به دلیل آگاهی و تجربة سطحی آنان از دموکراسی های غربی، فاقد یک نظریه منسجم اجتماعی و برنامه های مترقیانه در عرصة سیاست و فرهنگ بودند. درواقع آنان، نه غرب و غربیان را خوب درک کرده و نه درک درستی از ملت و نظام سیاسی ایران داشتند. به همین دلیل اکثریت آنان، وقتی به قدرت سیاسی نزدیک می شدند، چهرة آزادیخواهانه شان را از دست می دادند و یا با وجود ثبات قدم در عقیده شان، توانایی بسیج توده ها در مقابل توطئه علیه دموکراسی نوپا را نداشتند. به زعم دکتر کاتوزیان، حتی اگر بیگانگان هیچ گونه دخالتی در امور ایران نمی کردند، باز حکومت استبدادی برقرار بود. زیرا عموم وزیران و وکیلان و والیان حاضر نمی شدند بخشی از منافع خصوصی خود را با منافع عمومی اجتماع یکسان بدانند و یا روشنفکران و ترقی خواهان نسبت به تحقق آرزوهایشان، در فرصت به دست آمده، بسیار عجولانه و افراطی عمل می کردند.(۱۴)

یکی از اشتباهات بزرگ آزادیخواهان متجدد در تجربه انقلاب مشروطه و حوادث دهه بیست، آن است که تا پیش از به قدرت رسیدن سعی در جذب حمایت جامعه سنتی و علما داشتند، اما بلافاصله بعد از تصاحب و اطمینان از عدم وجود هرگونه مانع استبدادی، تعهدات شان به خواسته های جامعة سنتی را فراموش می کنند. بدین ترتیب، پایگاه اجتماعی آنان، بدون آنکه خود بفهمند، تحلیل رفته تا آنجا که با یک کودتای نظامی ساده از قدرت کنار زده می شوند.

دکتر مصدق و جبهه ملی که مهمترین حزب پشتیبانی کننده او در دورة دوم به قدرت رسیدن (بعد از سی تیر ۱۳۳۱) بود؛ دچار همین اشتباه خطرناک شدند. به تعبیر یکی از مورخان، در مرداد ۱۳۳۲، دکتر مصدق کاملاً بر اوضاع مسلط بود. به طوری که از سال ۱۳۰۴ به این سو، چنان قدرت فراوانی در دست نخست وزیر و چنان قدرت اندکی در دست های شاه سابقه نداشت. اما با گسترده تر شدن شکاف میان طبقات سنتی و طبقات متوسط مدرن در درون جبهه ملی، دکتر مصدق حامیان قدرتمند خود را یکی پس از دیگری از دست داد.(۱۵)

با وجود تماس آزادیخواهان متجدد با غرب، آنان از آشنایی عمیق با غرب و سیاست منسجمی که بتواند به موقع طرح های غربیان را پیش بینی و تحلیل موضع گیری کند، محروم بودند. در واقع دولتمردان مدرنِ آزادیخواه، بیش از اندازه به دوستی و رفاقت غربیان خوش بین بودند. آنان به این حقیقت پی نبرده بودند که غربیان منافع و مصالح کشورشان را در درجة اول قرار می دهند. لذا پس از کودتای نظامی توسط امریکا، رهبران ملی دیگر نتوانستند مردم را به دور خود جمع کنند. دکتر مهدوی در تحلیلی نهایی از نهضت ملی ایران گفته است:

"خلاصه آنکه رهبران نهضت ملی ایران براساس برداشتهای [مبالغه آمیز و دموکراتیک نسبت به مقاصد آمریکا] آن چنان که باید و شاید آشنایی و شناسایی لازم از چگونگی ماهیت سیاسی آمریکا و اهداف مورد نظر این کشور در خاورمیانه و ترتیبات پیچیدة بازار نفت جهان را نداشتند و به همین جهت در قبال تغییر موضع آمریکاییان که یکی در بدو تشکیل دولت مصدق و دیگری به هنگام روی کار آمدن جمهوریخواهان روی داد با نوعی غافلگیری روبرو شدند."(۱۶)

دکتر مصدق براساس همین پندار خوش بینانه و دموکراتیک از اهداف امریکا، یک روز قبل از کودتای ۲۸ مرداد، با سفیر آمریکا گفتگوی مفصلی انجام داده و از آمریکاییان وعده می گیرد که در صورت برقراری دوبارة نظم و قانون آمریکا به دولت مصدق کمک خواهد کرد. دکتر مصدق براساس همین پندار نادرست، به جای آنکه مردم را در صحنه سیاسی نگهدارد، به ارتش فرمان داد تا خیابان ها را از همة تظاهرکنندگان پاک سازند. یعنی برای پراکنده کردن مردمی که به گفتة خود او پشتیبان اصلی او بودند، از ارتش، دشمن پیشین، استفاده کرد.(۱۷)

● توهم های احیأ شده در ایران امروز

متأسفانه بعد از گذشت چند دهه از تجربه ناموفق مشروطه خواهان متجدد، هنوز میراث داران نهضت مقاومت ملی از تاریخ مبارزات مردمی عبرت نگرفته اند. آزادیخواهان متجدد با اسطوره کردن نهضت ملی و دکتر مصدق، راه هرگونه انتقاد از خود و پندآموزی از تاریخ را بر خود بسته اند. آنان هنوز بر این باورند که آمریکا نه فقط "شیطان بزرگ" نیست که "دوست درجه اول" ایران است. خصلت های مردم گرایانة آنان نسبت به توده ایران، باعث سوق دادن بیش از پیش آنان به سمت آمریکا و دیگر غربیان شده است. غرب گرایان ایرانی از دولت مردان آمریکایی می خواهند آن دسته از شرق شناسان و ایران شناسانی را که با آنان ارتباط نزدیکی دارند در تصمیم گیری ها و سیاست گذاری های دولت، دخالت دهند. و از سوی دیگر با هراسناک نشان دادن حاکمیت سنت گرایان و بنیادگرایان (جایگزینی برای خطر کمونیسم) در ایران و اینکه در نهایت آیندة سیاسی به دست نوگرایان خواهد افتاد، تلاش دارند، نظر دولت مردان آمریکایی و دیگر کشورهای غربی را به سوی خود معطوف سازند تا به این وسیله ضعف اقتدار سیاسی شان در ایران را جبران کنند.(۱۸) ابراهیم یزدی، از رهبران نهضت آزادی، در آبان سال ۱۳۷۳ در سمینار "شورای سیاستگذاری خاورمیانه" خطاب به دولتمردان آمریکایی گفته است:

"باید بگویم بعد از گذشت ۳۰ سال نسل جدیدی از شرق شناسان پدید آمده اند که خیلی بهتر و عمیق تر از اسلاف خود، اسلام و مسلمانان را می فهمند و منصفانه قضاوت می کنند. اما خیلی از آنها در مقام تصمیم گیری های دولتی نیستند و نقش در سیاستگذاری ها ندارند. در مورد دو گروه یا دو روند و جریان اسلامی، روشنفکران نوگرا یا احیاگر و سنت گرایان، تمام شواهد حاکی از آن است که در فاز اول، قدرت سنت گرایان رشد می کند. در نتیجه سنت گرایان با موضوعات جدی جدیدی روبه رو می شوند که یا قادر به حل آنها نخواهند بود یا آنکه برای حل آنها باید از مواضع سنتی خود دست بردارند."

این امر خود سبب آن می شود که در گرایش های مردم و در روابط آنها با سنت گرایان تغییراتی به وجود آید و به طرف نوگرایان دینی، که قادرند به سؤ الات بسیار مهم و اساسی جامعه جواب های جدیدی بدهند، روی آورند."(۱۹)

این امر خود سبب آن می شود که در گرایشهای مردم و در روابط آنها با سنت گرایان تغییراتی به وجود آید و به طرف نوگرایان دینی، که قادرند به سئوالات بسیار مهم و اساسی جامعه جوابهای جدیدی بدهند، روی آورند. اما ظاهراً، آزادیخواهان متجدد همانند رهبران سلف خود (جبهه ملی و دولت مصدق) به درک عمیقی از ساخت قدرت در روابط بین الملل و سیاست های تو بر تو غربیان و نیز وضعیت رو به افول ایدئولوژی های سیاسی غرب، نرسیده اند. آنان هنوز به این حقیقت واقف نشده اند که "لیبرالیسم نو" در غرب که از دهه پنجاه به بعد مجدداً احیا شده بود، اینک با چالش های جدی تئوریک و کارآمدی مواجه است و تجربة یک قرن اخیر نشان داده است که لیبرالیسم هرگاه با چالش های جدی مواجه شود در جهت مشروعیت بخشی و ظهور حکومت های فاشیستی حرکت می کند. لیبرالیسم نو در این مرحلة گذار از بهترین خود (خواسته یا ناخواسته)؛ یعنی روشنفکران کشورهای پیرامونی، بیشترین استفاده را می برد. بنابراین، اولین قربانیان لیبرالیسم فاشیستی، نوگرایانی هستند که از هراس فاشیسم به لیبرالیسم پناه می برند. این گروه برای نجات خود از تجربة یک راه هولناک و ضدمردمی، باید به خود آیند و بر "شیطان بزرگ" بودنِ امریکا ایمان آورده و به صفوف یکپارچة مردمی بپیوندند. آنان می بایست به این باور برسند که شیطان بزرگ به دلیل روحیة استکباریش، هرگز تاب تحمل ملتی هم شأن و هم تراز خود را ندارد. صدای پای استکبار جهانی، هرجا به گوش رسیده چیزی غیر از دموکراسی درجه دوم نبوده است. غربیان برای کشورهای پیرامونی، هیچگاه، دموکراسی درجه یک را به ارمغان نمی آوردند.

● "گفتگوی تمدنها" مجالی برای زدودن تو هم ها

بحث "گفتگوی تمدنها" از این حیث فرصت بسیار مناسبی است که حکومت اسلامی ذهنیت منفی غربیان نسبت به آرا و اندیشه های سنت گرایان اسلامی را که توسط شرق شناسان و روشنفکران بوجود آمده، از بین برده و با اقتدار ملی به آنان نشان دهند که سنت گرایان اسلامی خواهان همنشینی یکسان و مسالمت آمیز میان همة تمدن ها هستند. بنابراین، معرفی سالم تمدن اسلامی درصورتی تحقق می یابد که از نیروهای اصیل و معتقد به اسلام و تمدن اسلامی، بهره بگیریم، مانند اعضأ هیئتی که امام خمینی۱ برای دعوت گورباچف به "گفتگوی تمدنی" به شوروی فرستاد.
 
 
پی نوشت ها :
.۱ عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، نشر البرز، ۱۳۷۵، ص ۱۲۷.
.۲ همان، ص ۱۳۲.
.۳ اسماعیل اقبال، نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۵، ص ۵۳.
.۴ فخرالدین عظیمی، بحران دموکراسی در ایران. ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، بیژن نوذری، نشر البرز، چ دوم، ۱۳۷۴، ص ۳۸۸.
.۵ نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ص ۱۳۳.
.۶ همان، ص ۱۸۲.
.۷ حبیب لاجوردی، سرآغاز پشتیبانی آمریکا از حکومت فردی در ایران، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی، ش ۱۱۸ ۱۱۷، ص ۷۴.
.۸ همان، ص ۷۳.
.۹ همان، صص.
.۱۰ نقش انگلیس، ص ۱۶۶.
.۱۱ همان، ص ۱۷۴.
.۱۲ پل نیتز، ایران، شاه و مصدق، ترجمة عبدالرضا هوشنگ مهدوی، مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی، ش ۱۳۶ ۱۳۵، ۱۳۷۷، ص ۹۲.
.۱۳ سرآغاز پشتیبانی، ص ۸۰.
.۱۴ محمدعلی همایون کاتوزیان، "استبداد، دموکراسی و نهضت ملی، نشر مرکز، چ دوم، ۱۳۷۵، ص ۵۶.
.۱۵ یرراند آبراهامیان، "ایران بین دو انقلاب"، ترجمة احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی، نشر نی، چ دوم، ۱۳۷۷، ص ۳۳۸. همچنین رجوع کنید به: کیوان لؤ لویی، "تحزب در دهه ۲۰"، مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی، ش ۱۴۰ ۱۳۹، اردبیهشت ۱۳۷۸، ص ۱۱۰.
.۱۶ سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ص ۲۰۷.
.۱۷ ایران بین دو انقلاب، ص ۳۴۴.
.۱۸ برای مثال بنگرید به: کاتوزیان "استبداد، دموکراسی و نهضت ملی". علی رضاقلی، "جامعه شناسی نخبه کشی"، گفت وگوی مجلة دنیای سخن (ش ۸۱، ۱۳۷۷) با ابراهیم یزدی.
.۱۹ ابراهیم یزدی، جنبش احیاگری، چالش ها و بحران ها، مجله کیان، ش ۳۰، ص ۱۵.