فلسفه امامت در اندیشه ملاصدرا و امام خمینى(س)
یکى از اصول اساسى اندیشه سیاسى متفکران و فیلسوفان مسلمان شیعه، اعتقاد به امامت، به معناى شیعى آن است، یعنى اعتقاد به تداوم رسالت و نبوت حضرت رسول اکرم (ص) بعد از او توسط امامان، که به آن امامت گفته مىشود. اهمیت اعتقاد به این امر در اسلام به قدرى است که نحوه اعتقاد و تفسیر ارایه شده از آن، باعث ایجاد فرقههاى گوناگونى شده است. در این میان، اعتقاد شیعه امامیه داراى ویژگى و جایگاه خاص خود است زیرا بر اساس آن، امامت و خلیفه الهى، مقامى است که از جانب خدا و بواسطه پیامبر براى امت بعد از او و نیز برخى پیامبران دیگر جعل شده است و امام کسى است که سرنوشت امور دینى و دنیایى مردم در دست اوست.
نویسنده این نوشتار معتقد است:
در طول تاریخ اندیشه اسلامى، متفکران، فیلسوفان و متکلمان همواره با مساله امامت سر و کار داشته و به ارایه تفسیر خود از آن پرداختهاند که ملاصدرا و امام خمینى (س) نیز از این امر برکنار نیستند. هر دو این ها در دامن تفکر اسلامى شیعى رشد و اندیشه کردهاند و لذا در قالب اندیشه شیعى، امامت را تبیین کردهاند. در عینحال مساله امامت، که در شیعه جنبه کلامى و سیاسى دارد به مرور با ابعاد عرفانى و سپس فقهى هم درآمیخته شده است، خصوصا جنبه عرفانى آن که رنگ و معناى خاصى به امامت داده است. زیرا، در این اندیشه، امام ضمن دارا بودن ویژگى زعامت دنیایى، مصداق واقعى انسان کامل و خلیفه الهى خدا بر روى زمین و دارنده ولایت مطلقه الهى شناخته مىشود. از این رو با نظر به ابعاد عرفانى، فلسفى و کلامى مشترک اندیشه ملاصدرا و امام خمینى (س) و با در نظر داشتن فاصله زمانى این دو، این مفهوم مورد بررسى تطبیقى در اندیشه آنها قرار مىگیرد، با این فرضیه که ملاصدرا و امام خمینى (س) در چهارچوب تفکر کلامى، سیاسى و عرفانى شیعه مىاندیشیدند، لذا تفسیر آنها از امامت، در یک راستا به شمار مىآید. با این تفاوت که نگاه ملاصدرا به امامت جنبه فلسفى بیشترى دارد ولى نگرش امام خمینى (س) به امامت جنبه کلامى و عرفانى بیشتر.
ملاصدرا داراى زندگى سیاسى، به معناى داشتن مقامات و مشاغل سیاسى نبود، بلکه در طول زندگىاش همواره با نظام حاکم سیاسى در تعارض بود و به عنوان یک معترض، در زمان خود شناخته مىشد. از این رو عمده زندگى او صرف فعالیت عملى گردید. نیز ساختار تفکر ملاصدرا را چهار مشرب عمده عرفان، کلام، فلسفه مشاء و اشراق و تعالیم دینى اسلام تشکیل مىداد و از آنجا که حکمت متعالیه او یک حکمت فلسفى شیعى بود که داراى بنمایههاى عمیق عرفانى و دینى است، به طور طبیعى، امر سیاست در آن جایگاه خاصى داشت که این امر در کتب گوناگون او چون شرح هدایه اثیرى، اکسیرالعارفین، مظاهرالالهیه، شواهد الربوبیه و مبدأ و معاد آشکار است. در این کتاب ها، هرچند او متأثر از مکاتب فکرى و فلسفى قبل از خود است، اما جنبه قالب بر تفکر سیاسى او، تفکر دینى شیعه است. بنابراین مىتوان گفت اندیشه سیاسى ملاصدرا، اندیشهاى خدامحور است که در آن خدا، حضورى جدى در متن زندگى انسان دارد و انسان را در روى زمین خلیفه خود قرار داده است. به تعبیر ملاصدرا آدمى بالقوه خلیفه خدا است و حملکننده بار امانت او مىباشد. در این اندیشه، انسان مسافرى است که از سوى خدا آمده و به سوى او در حرکت است و لازمه نیل او به منزل مقصود، دستگیرى و راهنمایى وى از سوى انبیاء، اوصیاء، نگاه ملاصدرا به امامت جنبه فلسفى بیشترى دارد و نگرش امام خمینى (س) به امامت جنبه کلامى و عرفانى بیشتر.
ملاصدرا سیاست را تدبیر و تلاش انتخابى و عقلایى و مبتنى بر کشش هاى فطرى و طبیعى انسان ها مىداند که براى اصلاح زندگى جمعى و به منظور نیل به سعادت و غایات الهى مىباشد.
امامان و علما طریق هدایت است. به عبارت دیگر در اندیشه سیاسى ملاصدرا، انسان به تنهایى در این دنیا قادر به زندگى و رسیدن به اهداف عالیه خود نیست. او هم براى معاش دنیایى خود و هم براى سیر خود به هدف غایى، نیاز به راهنمایى و هدایت دارد. چرا که دین و دنیا، دین و سیاست، دنیا و آخرت و ماده و معنا مکمل، لازم و ملزوم هم هستند. لذا او بر آن است که «انسان ناچار شارعى مىخواهد که معین نماید از براى مردم منهجى را که به سلوک آن منهج، معیشت ایشان در دنیا منظم گردد.»
بنابراین مىتوان گفت اندیشه سیاسى ملاصدرا، اندیشهاى غایتمند و هدفدار است که در آن، همه عناصر و لوازم نظرى و عملى سیر به سوى خدا و وصول الىالله و کسب سعادت نهایى منظور است. از اینرو وى تصریح مىکند که مقصود اصلى از وضع قوانین الهى، سوق دادن آفریدگان به جوار الله تعالى و رساندن آنان به معرفت ذات او، و رهاسازى ایشان از صفات نکوهیده و خوىهاى ناپسند است که موجب وابستگى ذات آنان به امور پست و دستیابىشان در مراتب دورى و حرمان و خذلان مىگردد. با توجه به این نگاه ملاصدرا به سیاست و تأکید فراوان او به اهمیت سیاست براى سیر دینى انسان به سوى هدف واقعى خود، سیاست مفهوم و معناى خاصى مىیابد. او سیاست را تدبیر و تلاش انتخابى و عقلایى و مبتنى بر کشش هاى فطرى و طبیعى انسان ها مىداند که براى اصلاح زندگى جمعى، به منظور نیل به سعادت و غایات الهى مىباشد. لذا در شواهد الربوبیه مىگوید: «السیاسته حرکته مبدئها من النفس الجزئیه تابعه لحسن اختیار الاشخاص البشریه لیجعهم على نظام مصلح لجماعتهم» او سپس سیاست را به دو قسم انسانى و الهى تقسیم مىکند و سیاست الهى را به مجموعه تدابیرى که از طرف شارع مقدس براى اصلاح حیات اجتماعى انسان در نظر گرفته شده است اطلاق مىکند، و انبیاء و امامان را متولیان حقیقى این سیاست مىداند. به عبارت دیگر از آنجا که در نظر صدرالمتألهین، سیاست امرى الهى براى هدایت انسان ها به منظور وصول به اهداف عالیه معنوى است، این سیاست تنها از طریق انسانهاى کامل و برگزیده که خلیفه واقعى خدا بر روى زمین باشند قابل اجرا مىباشد، که این بیانکننده ماهیت و لزوم رهبرى سیاسى جامعه توسط انبیا و امامان است. علاوه بر این ملاصدرا سیاست بدون دین و شریعت را مثل جسد بدون روح مىداند و بر آن است که هدف نهایى از سیاست اطاعت از شریعت است. سیاست همانند عبد و شریعت مانند مولا و آقاست که مىتواند از او اطاعت کند یا عصیان نماید.
ملاصدرا در اندیشه سیاسى خود بر جایگاه ویژه انسان در میان دیگر موجودات تأکید خاص دارد. زیرا او انسان را نسخه پیچیده همه عالم و مثال خداوند مىداند، که خدا بواسطه ویژگىهاى خاص انسان، از جمله عقل و آزادى، او را شایسته خلافت و جانشینى خود قرار داده است. به نوشته ملاصدرا: «آنکه اراده دانش قرآن را دارد لازم است که نخست علم معرفت انسان بیاموزد و در علم به او باید آغاز از مبادى و اصول و احوال و رازها و اسرار و سببهایى که موجب وجود او و مقامات و منازل سفر و درجات اوست نماید. زیرا انسان کامل نوشته مختصر و خلاصهاى است از تمامى عوالم مادى و عقلى و آنچه بین آن دو است. هرکس که او را شناخت همه چیز را شناخت و هر که او نشناخت هیچ چیز را نشناخته است. در نظام طبیعت مادون قمر، انسان در رأس سیر صعودى قرار مىگیرد، زیرا هر پدیدهاى موضوع و ماده نوع برتر است.»
پس مىتوان نتیجه گرفت که هدف از خلقت همه هستى و موجودات طبیعى، نباتى و حیوانى، همانا انسان است که شایستگى جانشینى خدا و اصلاح جهان را دارد و از این رو به او عالم صغیر گفته مىشود، ملاصدرا با نظر به این ویژگى، مواردى را که انسان خلیفه خدا مىشود بر مىشمارد:
1- ابداع و آن ایجاد از عدم است. 2- تکوین که ایجاد افعالى است. 3- تدبیر که عبارت است از به کمال رساندن امور ناقص. 4- تسخیر اعمالى که موجودات را براى آن خلق کرده است. 5- صناعت که عبارت از افعالى است که مختص انسان است. و سپس بیان مىکند که مشیت الهى بر این قرار گرفت که بار امانت الهى را بر دوش خلیفه و نایبى قرار دهد که در موارد فوق بتواند در صحنه عالم تصرف نماید. در هر انسانى چنین توانایى به بروز رسد او است که ولایت از آن او مىباشد، و تنها اوست انسان کامل که شایسته رهبرى و هدایت انسان هاى دیگر به سعادت واقعى است. که از آن مىتوان به نبى، امام، حکیم الهى و عارف ربانى، رئیس مطلق و اول، نیز نام برد.
انسان کاملى که در نظر ملاصدرا شایستگى خلافت را به روى زمین بدست آورده است، تنها اوست که باید اداره سرنوشت جامعه را به عهده بگیرد. زیرا از یک طرف زندگى اجتماعى انسان ها طورى است که آنها داراى نیازمندی هاى مادى و معنوى هستند و نیل به سعادت واقعى تنها زمانى امکانپذیر است که انسان ها در سایه برآوردن درست احتیاجات خود، زندگى درستى داشته باشند که این امر مستلزم رهبرى معنوى و الهى جامعه آنهاست. از سوى دیگر تنها رهبر واجد شرایط براى انجام این امر خطیر نیز، همان رئیس مطلق و انسان کامل است که ولایت مطلقه الهى بر بندگان دارد و تنها اوست که مىتواند سعادت واقعى اجتماعى بشرى را شناخته، آنها را به آن راهنمایى و هدایت کند. به گفته ملاصدرا: «حکیم الهى و عارف ربانى، سرور عالم است و به ذات کامل خود، که منور به نور حق است و فروغگیرنده از پرتوهاى الهى است، سزاوار است تا نخستین مقصود خلقت باشد و فرمانروا به همگى خلایق، و مخلوقات دیگر بر طفیل وجود او موجود و فرمانبردار اوامر اویند» ملاصدرا در عین حال بر آن است که حکیم و عارفى که داراى چنین خصوصیاتى باشد در زمان هاى مختلف، مصداق مختلف دارد که ممکن است نبى، امام معصوم و یا حکیم الهى دیگرى باشد. لذا مىگوید: «و چنانکه براى همه، خلیفه است که واسطه است میان ایشان و حق تعالى، باید که براى هر اجتماع جزیى، والیان و حکامى باشند از جانب آن خلیفه، و ایشان پیشوایان و علمااند و چنانکه ملک واسطه است میان خدا و پیامبر، و پیامبر واسطه است میان ملک و اولیاء که ائمه معصومین باشند، ایشان نیز واسطهاند میان نبى و علما، و علما، واسطهاند میان ایشان و سایرخلق. پس عالم به ولى قریب است و ولى به نبى، و نبى به ملک و ملک به حقتعالى، و انبیاء و اولیاء و علما را در درجات قرب تفاوت بسیار است.»
بنابراین مشخص مىشود که در اندیشه ملاصدرا ویژگى انسان مسکون در زمین، و ویژگى حیات اجتماعى او و لزوم نیل نهایى انسان به سعادت واقعى معنوى، وجود ولّى و امام و رهبر را براى جامعه او ضرورى مىسازد که در صورت نبود نبى، این امر به عهده امام و در صورت غیبت او به عهده حکیم الهى و ربانى است. و این امر ذاتى آنهاست و اینچنین نیست که از ناحیه مردم به آنها داده شده باشد.
همانطور که بیان شد، اندیشه سیاسى ملاصدرا در چهارچوب تفکر سیاسى شیعه امامیه است، از این رو با توجه به نگرش فلسفى و عرفانى وى به امامت و جایگاه آن در خلیفه الهى خدا در روى زمین، تعریف آن آشکار مىگردد. ملاصدرا براى بیان دیدگاه خود درباره امامت، دیدگاه هاى گوناگونى از مکاتب مختلف دینى اسلامى را ذکر مىکند، او به شش دیدگاه اشاره دارد، که در این میان: دیدگاه اول قایل به وجوب شرعى و نقلى نصب امام بر بندگان است که نظر ملاصدرا سیاست بدون دین و شریعت را مثل جسد بدون روح مىداند. انسان کامل، نوشته مختصر و خلاصهاى است از تمامى عوالم مادى و عقلى و آنچه بین آن دو است. هرکس که او را شناخت همه چیز را شناخت و هر که او نشناخت هیچ چیز را نشناخته است.
دیدگاه دوم قایل به وجوب عقلى نصب امام بر بندگان است که نظر جاحظ و کعیب و ابوالحسن بصرى است، دیدگاه سوم بر عدم وجوب نصب امام قایل است که دیدگاه خوارج است. و چهارم عقیده به قائلین نصب امام در وقت ظهور ظلم است که دیدگاه ابوبکر اصم معتزلى است، پنجم عقیده نصب امام در وقت ظهور عدل به منظور اظهار شعائر مشرع واجب است که مذهب هشام یاقوطى است. و در نهایت دیدگاه شیعه امامیه است که قایل به وجوب عقلى نصب امام به خداوند است و مورد تأیید ملاصدرا مىباشد. استدلال ملاصدرا بر این دیدگاه به تلقى او از امامت ارتباط دارد. زیرا در تفکر او امامت یعنى ولایت بر امور دین و دنیاى مردم جامعه اسلامى که مستلزم سه امر است: نفس قدسى، الهام غیبى و علم لدّنى. یعنى هر انسانى که داراى این مرتبه و مقام باشد شایستگى و صلاحیت امامت بر دین و دنیاى مردم را دارد. به بیان دیگر، در میان انسان ها امام و نبى از نوع عالى، شریف و اشرف از سایر انواع فلکیه و عنصریه مىباشند و لذا تنها آنها هستند که صلاحیت حجت بر سایر افراد بشر را دارند. ملاصدرا بیان مىکند که حکما و عرفاى شیعه از طریق قوانین عقلیه و آیات قرآنیه آگاهند که زمین ممکن نیست از حجتالله بر خلق خالى باشد، حجتالهى همواره یا رسول امت و نبى و یا امام است.
وحى و سنت الهى نیز از زمان آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران تا زمان حضرت ختمى مرتبت بر همین امر تعلق یافته است. لکن نبوت به معناى نبوت رسالت و تشریع، به آن حضرت ختم گردیده و امامت که باطن نبوت تا روز قیامت است باقى است. بنابراین در هر زمان بعد از ختم رسالت بالضروره بایستى یک ولّىاى، که خداوند را به شهود کشفى عبادت کند و علمالکتاب نزد او بوده، مأخذ علوم علما و مجتهدین باشد که ریاست مطلقه و امامت در امر دین و دنیا به دست او خواهد بود، خواه مردم اوامرش را اجابت کنند یا بر او انکار ورزند و همانطور که رسول، رسول است، هرچند که هیچکس به رسالت وى ایمان نیاورد، مثل زمان نوح، همینطور امام، امام است هرچند که هیچکس او را اطاعت نکند، همانگونه که طبیب، طبیب است هرچند که هیچکس به وى جهت استعلاج مراجعه نکند. انبیاء و اولیاء که اطباء نفوساند و معالجهکنندگان امراض نفسانى و بیمارى قلبى مىباشند، آنان نیز همینگونه هستند.
بنابراین در این بیان ملاصدرا آشکار مىشود که امام کسى است که به باطن دین و شریعت راه یافته و اسرار الهى براى او هویدا گشته است. طوریکه او خداوند را به شهود کشفى و باطنى مىیابد و معدن علم الهى و عالم بر اسرار خلقت است و مىتواند سرنوشت دین و دنیاى مردم را در دست بگیرد. و او تنها کسى است که بر اسم اعظم الهى احاطه دارد. از این رو، امام موردنظر ملاصدرا، همان انسان کامل و ولّى مطلق است که ولایت تامه و کامل بر عام هستى دارد از این رو امامت و ولایت او، در دست مردم و به اختیار آنها نیست، بلکه تنها از ناحیه خدا و به اذن الهى است. حتى اگر تمام مردم مخالف او باشند، در ولایت و امامت او کوچکترین خللى وارد نمىشود. از سوى دیگر ملاصدرا، وجود امامى را که حجت خدا بر خلق و تنها انسان کامل عصر خود است لازم و واجب مىداند. زیرا در نظر او نظام دین و دنیا سازمان نمىیابد، مگر به وجود امامى که مردم به او اقتدا کنند و رهنمود یابند و راه هدایت و رستگارى و پارسایى را از وى فراگیرند. و نیاز به او در هر زمان، بیشتر و مهمتر است از نیازى که مردم به غذا و لباس و امثال آن دارند. پس مقتضاى لطف و عنایت الهى آن است که زمین خالى از حجت خدا، یعنى امام بر حق نباشد.
ملاصدرا براى اثبات ضرورت وجود امام و حجت دائم خدا بر روى زمین، علاوه بر استفاده از براهین کلامى، یک برهان فلسفى خاص نیز به کار مىبرد که آن استفاده از قاعده امکان اشرف است. این قاعده بیان مىکند که در تمام مراحل وجود لازم است ممکن اشرف به ممکن اخس مقدم باشد، بنابراین هرگاه ممکن اخس وجود داشته باشد، باید مقدم بر آن ممکن اشرف موجود شده باشد.
ملاصدرا با پذیرش قاعده امکان اشرف، چگونگى افاضه فیض را از وجود حق تعالى، بر اساس این قاعده بیان مىکند و نشان مىدهد که افاضه وجود و ریزش فیض به طور سلسلهوار از اشرف به اخس است. یعنى ترتیب سلسله وجود صادره از حق تعالى است، همواره از اشرف به ادنى است. و هرکس در احوال موجودات و نسبت بعضى بر بعضى دیگر نظر کند، مىفهمد که ادنى و انقص موجود نمىگردد مگر به سبب اعلى و اکمل، و این سببیت و تقدم، ذاتى و طبیعى است، هرچند که وجود ادنى و انقص مبدأ اعدادى و مقدمهاى براى افاضه اعلى و اکمل به ماده مىباشد. خلاصه آنکه نوع اشرف، متقدم بر نوع اخس است و اشخاص اشرف، تقدم زمانى دارند.
بنابراین بر اساس این قاعده مىتوان گفت، وجود انسانهاى گوناگون با درجات و مراتب متفاوت کمال و شرافت، دلیل بر وجود انسان یا انسان هاى برتر و کاملتر از آنهاست که از آنها مىتوان به نبى، امام، ولى مطلق، و حجتالله و نیز انسان کامل تعبیر کرد. یعنى نوع نبى و امام، نوع شریف و اشرف از دیگر انواع انسانى هستند و لذا نسبت آنها به انسان هاى دیگر مثل نسبت انسان ها به حیوانات است. در واقع انسان هاى معمولى، مرتبه تنزل یافته نوع نبى و امام هستند و این خود دلیلى بر وجود و ضرورت امام مىباشد، تا آنجا که هیچگاه نمىتوان صحنه هستى را بدون امام و حجتالله در نظر گرفت. این استدلال ملاصدرا بیانکننده رابطه تشکیک میان موجودات، بویژه انسان هاست و این که میان این مراتب انسانى روابط على و معلولى وجود دارد، تا آنجا که فقدان یک مرتبه، سبب عدم مراتب پایینتر مىگردد. پس نبود امام و حجت خدا بر روى زمین، سبب نیستى مردم است به عبارتى وجود امام علت خلقت و هستى انسان هاى دیگر است. که این امر نشاندهنده جایگاه ویژه امام و حجت حق در سلسله هستى مىباشد.
در این اندیشه، امامى که حجت حق بر بندگان و انسان کامل و عالم بر دین و دنیاى مردم است داراى صفات و ویژگی هاى خاصى است که به برخى از آنها مىتوان اشاره کرد.
اولین ویژگى امام که اینجا مورد نظر است عینیت مقام امامت و صفات امام است، یعنى چون امام در قوس صعود از لحاظ درجه وجودى برترین مقام را دارد و امامت و صفات امام از این درجه برتر وجود سرچشمه مىگیرند، و چون کمالات وجودى یک امر خارجى عینى است، انتخاب و انتصاب از طرف مردم در تحقق آن نقشى نخواهد داشت لذا مىتوان گفت امام منصوب و معرفى شده از سوى خداست نه مردم، که این نشاندهنده اعطایى بودن مقام امامت است نه کسبى بودن آن، پس امامت یک صفت و مرتبه الهى است و خارج از حد توان و درک مردم و به اراده مستقیم خداست؛ جعل او تنها از ناحیه خدا مىباشد.
دومین ویژگى را که مىتوان در نظر گرفت، استفاده امام از الهام و امداد الهى به طور پیوسته شیعه امامیه، قائل به وجوب عقلى نصب امام از طرف خداوند است. مقتضاى لطف و عنایت الهى آن است که زمین خالى از حجت خدا (یعنى امام برحق) نباشد است. این امداد و الهام الهى نیز نتیجه تعالى جایگاه وجودى امام و کون جامع بودن او است. یعنى امام نیز مثل نبى از درجه وجودى خاصى برخوردار است که آن درجه نسبت به دیگران غیرعادى و در حد اعجاز است و لذا آثار آن نیز چنان که گذشت در حد اعجاز است که یکى از آثار آن همین علم خارقالعاده امام است.
از اینرو مىتوان نتیجه گرفت که امامت باطن نبوت است و امامت با نبوت از یک سرچشمه آب مىخورند و نیز از آنجا که امام از نظر کمالات وجودى با نبوت اتصال و ارتباط بلافصل دارد، پس امام وارث بر حق علوم و کتب انبیاء است.
درباره علم امام نیز مىتوان گفت، چون علم امام، علمى لدنى و نتیجه الهام است، امام برترین عالم عصر خویش است. زیرا علم وى از آثار وجود اوست که آن وجود، برترین درجه وجود، در آن عصر است.
صفت دیگر امام که داراى اهمیت ویژه است احاطه و نظارت امام بر همه حوادث جهان و رفتار انسانهاست. یعنى امام به دلیل بهرهمندى از بالاترین درجه هستى، در رأس هرم امکان قرار دارد، در نتیجه او داراى حاکمیت تکوینى بر جهان ممکنات است و مىتواند بر جریان حوادث جهان، از جمله رفتار انسانها اشراف و نظارت داشته باشد، که این امر درباره ائمه و نبىاکرم تصریح شده است. با این وصف، امام باید داراى مقام عصمت و مصونیت از خطا باشد که ویژگى دیگر او را نشان مىدهد. این ویژگى از آن رو براى امام است که او به دلیل مرتبه عالى وجودى و دارا بودن تمام صفات کمالى، از خطا و گناه بدور است. زیرا وقوع خطا در نظر و عمل امام، او را از مقام امامت دور مىکند. و نیز از آنجا که مهمترین عوامل خطا یعنى هوى و هوس و شهوت و غضب بر امام مستولى نیست امام داراى مصونیت و عصمت مىباشد.
بنابراین ملاحظه مىشود که امام در نظر ملاصدرا، حجت واقعى خدا بر مردم و انسان کامل به دور از خطا و گناه و داراى الهام و کرامات الهى است که بواسطه داشتن علم لدنى صاحب اسم اعظم مىباشد. لذا تنها اوست که مىتواند شایستگى رهبرى دینى و دنیایى امت اسلامى را به دست بگیرد. زیرا وظیفه چنین امامى، تنها راهنمایى نیست، بلکه راهبرى و هدایت عملى امت اسلامى براى نیل به سعادت واقعى است. از این رو اطاعت امت از امام عین اطاعت از نبى و خداوند است و در این تفکر تنها راه واقعى نیل به سعادت براى جامعه نیز در این کار نهفته است. تا آنجا که در این بینش، اقرار به ولایت امامان معصوم همان اقرار به توحید دانسته شده است. زیرا در اندیشه شیعى ملاصدرا، امت اسلامى هرگز بدون امام نیستند و امت نیز باید به ولایت الهى از طریق امام خود چنگ زنند تا به سعادت برسند.
خط سیر کلى اندیشه امام خمینى (س) و ملاصدرا درباره امامت تعارضى با هم ندارند، با این تفاوت که جنبههاى کلامى، عرفانى و فقهى در اندیشه امام خمینى (س) پررنگتر است که این به شرایط زمانه او برمىگردد. امام خمینى (س) در زمانه خود با گرایشات گوناگون دنیاى جدید، خصوصا اندیشههاى غربى مواجه بود، بنابراین زمینه اندیشه سیاسى امام و اندیشه امامت در دیدگاه ایشان به مبانى اسلامى و سپس مقتضیات زمان ارتباط دارد. علاوه بر آن امام خمینى (س) کسى بود که با طرح نظریه ولایتفقیه در عصر حاضر توانست نظام جمهورى اسلامى را تأسیس نماید و اندیشه سیاسى خود را، حداقل در برخى جنبههاى آن مورد آزمون و حتى بسط قرار دهد که یکى از آنها نوع نگرش به امامت و ولایت و تداوم آن، که ولایت فقیه بود، مىباشد. عمده مباحث امام درباره ولایت و امامت در اکثر کتب و آثار ایشان و نیز سخنرانىهاى عمومى دوران رهبرى و قبل از آن وجود دارد. از کتب ایشان مىتوان به مصباحالهدایه، تعلیقات على شرح فصوص الحکم، شرح دعاى سحر، ولایت فقیه، شرح حدیث جنود عقل و جهل و غیره اشاره کرد. امام خمینى (س) در این آثار به مناسبتهاى گوناگون بحث امامت و نیز ولایت و انسان کامل و متفرعات آنها را طرح کردهاند. از این میان به مباحث انسان کامل، ولایت، رابطه ولایت و امامت، امامت ائمه و ویژگىهاى امامان پرداخته مىشود.
مساله انسان کامل داراى ارتباط نزدیکى با امامت است از این رو، در اندیشه امام خمینى(س) نیز مثل دیگر عرفا و فیلسوفان، امر بسیار مهمى است، زیرا انسان کامل مىتواند حجت خدا و ولى مطلق الهى در روى زمین براى مردم باشد که مصداق آن در اندیشه امام خمینى (س)، انبیاء و ائمه و در زمان حاضر حضرت بقیهاللهالاعظم هستند. در این باره امام ابتدا به حکمت الهى اشاره دارد که بر اساس آن زمین بدون خلیفه نیست. یعنى در طول زمان ها همواره خلیفه خدا در جهان به ظهور رسیده است که این اقتضاى عنایت رحمانى الهى است. به بیان امام خمینى (س) «به حکم قضاى سابق الهى و عنایت رحمانى، وجود خلیفهاى که جامع جمیع صفات ربوبى و حقایق اسماى الهى باشد واجب است تا مظهر اسم اعظم الله شود.»
نظر امام خمینى (س) بر آن است که در عالم هستى هر چیزى نشانى از حقیقت خود، که مکنون در عالم غیب است دارد، پس براى حقیقت عین ثابت انسانى، یعنى عین ثابت محمدى و حضرت اسم اعظم نیز مظهرى در عالم عین وجود باید وجود داشته باشد تا احکام ربوبیت را ظاهر سازد و بر اعیان خارجى حکومت کند، پس هر موجودى که داراى صفت و ویژگى الهیت در این عالم باشد خلیفه بودن از آن اوست. و این همان انسان کامل است که حجت خدا بر خلق مىباشد و به صورت جامع خداوند آفریده شده است.
نظر امام خمینى (س) بر آن است که در عالم هستى هر چیزى نشانى از حقیقت خود، که مکنون در عالم غیب است دارد، پس براى حقیقت عین ثابت انسانى، یعنى عین ثابت محمدى و حضرت اسم اعظم نیز مظهرى در عالم عین وجود باید وجود داشته باشد تا احکام ربوبیت را ظاهر سازد و بر اعیان خارجى حکومت کند، پس هر موجودى که داراى صفت و ویژگى الهیت در این عالم باشد خلیفه بودن از آن اوست. و این همان انسان کامل است که حجت خدا بر خلق مىباشد و به صورت جامع خداوند آفریده شده است، زیرا خدا او را آینه اسماء و صفات خویش قرار داده است. در این نگرش انسان کامل، کاملترین مظهر خداوند بر روى زمین است، زیرا او جامع همه کمالات اعطا شده از ناحیه خداوند است و نیز مظهر همه تجلیات آن مىباشد.
امام خمینى (س) درباره اوصاف وجودى انسان کامل مىگوید: «بدان که انسان کامل است که مَثَل اعلاى خدا و آیت کبراى او و کتاب مبین حق و نبأ عظیم بوده و بر صورت حق آفریده شده است و با دو دست قدرت او وجود یافته، و خلیفه خداوند بر مخلوقاتش و کلید باب معرفت حق مىباشد، هر که او را بشناسد خدا را شناخته است، او با هر صفتى از صفات و تجلى از تجلیاتش آیتى از آیات خداوند است و از زمره نمونههاى بلند مرتبه و گرانقدر براى شناخت کامل خالقش مىباشد.»
از این رو انسان کاملى که نسخه اعلى و مظهر صفات حق تعالى در این جهان باشد، او داراى ولایت مطلقه و صاحب مقام مشیت مطلقه است که موجودات هستى به واسطه آن ظهور یافتهاند و حقایق و ذوات بدان محقق گردیدهاند، پس این انسان کامل ریشه تمام هستىها و آنها شاخههاى او هستند و او بر تمام مراتب وجود و منازل غیب و شهود داراى احاطه کامل است.
به نظر مىرسد انسان کامل مورد نظر امام خمینى (س) همان خلیفه بر حق خدا بر روى زمین است و کسى است که از میان انسان هاى دیگر نسبت به خدا نزدیکتر و مقربتر مىباشد. یعنى اگر بر اساس قاعده امکان اشرف ملاصدرا بررسى کنیم، انسان کامل امام خمینى (س)، انسانى است که در مرتبه وجود و شرافت، برتر از تمامى انسان هاى دیگر مىباشد. و بدون وجود و هستى او، سبب خلقت و هستى انسان هاى دیگر تحقق نمىیابد. زیرا تا ممکن اشرف نباشد ممکن اخس نمىتواند لباس هستى را بر تن خود نماید. از این رو عظمت وجودى انسان کامل تا آنجاست که در اندیشه امام خمینى (س) نور فطرت او بر تمام انوار احاطه دارد، صاحب مقام تحقق به جمع میان ظاهر و باطن و اول و آخر است و از علم ربوبى آگاهى دارد. و اینکه بواسطه قرب او در درگاه حق، در استجابت دعاى او تأخیرى نیست. امام خمینى (س) در این باره مىگوید: «دعاى چنین انسان کاملى به زبان گفتار نیز مستجاب است. زیرا او چون به مقامات وجود و عوالم غیب و شهود و حضرت علمیه آگاهى دارد جز آنچه را که مقدر است درخواست نمىکند و به همین دلیل است که بیشتر دعاهاى کمّل مستجاب بوده است.»
امام خمینى (س) مصداق واقعى چنین انسانهاى کاملى را در جهان هستى، حضرت رسول اکرم، اهل بیت عصمت و طهارت داراى مقامات روحانیهاى هستند که این مقامات در ظرفیت انسان هاى دیگر نیست، تا آنجا که انوار هستى آنان حتى قبل از خلقت عوالم هستى، داراى هستى بوده، به تسبیح خداوند مشغول بودهاند.
حضرت على (ع)، ائمه اطهار و در زمان ما حضرت بقیهالله الاعظم مىدانند که این بزرگواران بواسطه داشتن تمام صفات عالى انسانى و قرب واقعى به درگاه الهى به چنین مقامى نایل شدند تا آنجا که واسطه در خلقت جهان هستى هستند. یعنى نبود آنها، سبب نیافریده بودن جهان هستى مىشد. امام خمینى (س) درباره حضرت رسول مىگوید: «رسول خدا انسان کاملى است که در رأس مخروطه این عالم واقع است. ذات مقدس حق تعالى که غیب است و در عینحال ظاهر است و مستجمع همه کمال به طور غیرمتناهى است، در رسول اکرم متجلى است به تمام اسماء و صفات، و روز بعثت، روزى است که خداى تبارک و تعالى موجود کاملى که از او کاملتر نیست و نمىشود باشد، مأمور کرد که تکمیل کند موجودات را.»
امام خمینى(س) دو صفت ذاتى این انسان هاى کامل را ولایت و امامت بر جهان و بویژه امتهاى خودشان مىداند.
ولایت از دیدگاه امام خمینى (س) داراى جنبههاى سیاسى، فقهى، عرفانى و کلامى است و با توجه به هر جنبهاى که مورد توجه قرار گیرد معنا و ویژگى خاص خود را خواهد داشت. در این مقاله به جنبه عرفانى و کلامى ولایت توجه بیشترى مىشود، هرچند همین جنبهها با ابعاد فقهى و سیاسى هم ارتباط دارد. در دید امام خمینى (س) حقیقت ولایت ظهور الوهیت است و آن اصل وجود و کمال آن است و هر موجودى که حظى از وجود دارد از حقیقت الوهیت و ظهور آنکه حقیقت خلافت و ولایت است حظى دارد و لطیفه الهیه در سرتاسر کائنات از عوام غیب تا منتهاى شهادت بر ناصیه هم ثبت است و آن لطیفه الهیه حقیقت وجود منبسط و نفس الرحمان و حق مخلوق به است که بعینه باطن خلافت ختمیه ولایت مطلقه علویه است».
به بیان دیگر تجلى خارجى الوهیت و فیضان الطاف الهى در اعیان خارجى در قالب ولایت مىباشد، یعنى ولایت، بالاخص در انسان کامل، اولین و بارزترین تجلى الوهیت حق تعالى مىباشد. از این رو امام در موضع دیگرى مىگوید حقیقت ولایت در نزد اهل معرفت عبارت از فیض منبسط مطلق است و آن فیض، خارج از همه مراتب حدود و تعینات است که از آن تعبیر به وجود مطلق شود و فطرت به آن حقیقت متعلق است. امام بواسطه نزدیکى معنایى و محتوایى ولایت با خلافت، آن دو را یکى مىداند و مىگوید «این خلافتى که پیرامون مقام و قدر و منزلتش شنیدى، همان حقیقت ولایت است. زیرا که ولایت عبارت از قرب، یا محبوبیت، یا تصرف، یا ربوبیت و یا نیابت است و اینها همه حق و واقعیت این حقیقت، و دیگر مراتب ظلل و سایه آنند و این خلافت رب ولایت علویه است که با حقیقت خلافت محمدیه در نشئه امر و خلق متحد است.»
امام مصداق ولایت در جهان خارجى را حضرت رسول اکرم و امامان شیعه مىداند که آنها داراى ولایت الهى به معناى واقعى هستند که این ولایت باطن خلافت نیز مىباشد. زیرا آنها کسانى هستند که از جام وجود نوشیدهاند و داراى سعادت حقیقى شدهاند و نیز داراى مقام ولایت مطلقه الهى شده مظهر اسم اعظمالله و سرسلسله وجود و پایان آن و اول و آخر آن شدهاند. بنابراین ولایت در دیدگاه امام خمینى (س)، شأن و مقامى خاص و برجسته است که تنها شامل حال انسان هاى خاصى مىشود که این انسان ها، داراى بالاترین درجه کمال بوده و به مقام انسان کامل نایل شدهاند و بواسطه این مقام، داراى شأن و نیز وظیفه خلیفه خدا بودن در روى زمین هستند. زیرا شأن ولایت مطلقه الهى آنان، وظیفه و مقام خلافت و نیز امامت را براى آنها بوجود مىآورد. از این رو انبیاء عظام، ضمن اینکه داراى مقام ولایت هستند وظیفه امامت و رهبرى جامعه را نیز به عهده دارند.
امام خمینى (س) امامت و نبوت را مظاهر ولایت دانسته مىگوید: «امامت و بعثت دو امر هستند که اینها به ظهور آن معنویت بزرگ عام است و آن ولایت است.» بنابراین در اندیشه امام امامت، تداوم نبوت براى اجراى احکام الهى است.
انسان کامل، کاملترین مظهر خداوند بر روى زمین است زیرا جامع همه کمالات اعطا شده از ناحیه خداوند است و مظهر همه تجلیات آن مىباشد.
امام خمینى(س) در عین حال ولایت را به ولایت تکوینى و ولایت تشریعى تقسیم مىکند او در تبیین ولایت تکوینى، براى حضرت رسول و ائمه اطهار در نظام هستى قایل به جایگاه مشخص و مقام معلوم است. زیرا در نظر او اهل بیت عصمت و طهارت داراى مقامات روحانیهاى هستند که این مقامات در ظرفیت انسان هاى دیگر نیست، تا آنجا که انوار هستى آنها، حتى قبل از خلقت عوالم هستى، داراى هستى بوده و به تسبیح خدا مشغول بودهاند. چرا که حضرت رسول و اهل بیت انسان هاى کاملى هستند که خلقت عالم به خاطر آنها صورت گرفته است و اگر قبل از خلق عالم، آنها معدوم باشند، علت تامه براى خلقت عالم وجود نخواهد داشت. از این رو امام براى انبیاء و اوصیا مقام روحالقدس را در نظر مىگیرد که آنها بواسطه آن مقام احاطه علمى و قیومى به تمام ذرات کائنات دارند.
با توجه به ویژگی هایى که امام خمینى (س) براى انسان کامل در نظر مىگیرد که مهمترین آن ولایت است، این ولایت را در قالب نبوت و به ویژه امامت در جهان خارجى ترسیم مىنماید که امامت شیعه در تفکر اسلامى نمونه و مصداق بارز آن است. به عبارت دیگر در دنیاى مادى، تنها پیامبر و پس از او امام است که حجت زمان است و مىتواند رهبرى و امامت جامعه اسلامى و دینى را به عهده بگیرد. زیرا او توانسته است شایستگى این مقام و وظیفه را بدست آورد. از این رو در نظر امام خمینى (س)، امامت امامان معصوم و در زمان ما امامت حضرت بقیهالله الاعظم، تنها امامت و رهبرى واقعى و وظیفه الهى انسان کامل در روى زمین و نشانه تحقق ولایت مطلقه الهى است.
در دید امام خمینى (س) لزوم و ضرورت وجود امامت در هر زمانى، حتى زمان ما و یا پس از پیامبر، از دید دینى آشکار است. زیرا تنها با وجود امام است که ضمانت استمرار احکام دین و اجراى آنها بوجود مىآید. چرا که امام نگهبان دین و احکام آن است. از این رو تعیین امام در هر زمان یک ضرورت بر خدا، پیامبر و امام بعدى است. به گفته امام خمینى (س) «... با حکم خرد ثابت نمودیم که باید امامت که معنىاش تعیین نگهبان از براى دین است در دین اسلام مسلم و ثابت باشد و اگر قانونگذار اسلام یک شخص خردمند عادى هم بود باید تکلیف دینداران را پس از خود معین کند. اینک باز هم مىگوییم خداى عالم که قانون هایى گذاشته براى زندگى بشر و احکامى آورده براى سعادت این جهان و آن جهان، ناچار به حکم خرد، قانون ها و احکامى است که جریان خود آنها را خدا و پیغمبر مىخواستند، نه ضد و نقیض آن را و این محتاج به دلیل نیست. خود از احکام روشن عقلى است که هر قانونگذارى در عالم، قانون را براى جریان و عملى کردن مىگذارد. از براى نوشتن و گفتن و ناچار جریان قانون ها و احکام خدایى فقط منحصر به زمان خود پیغمبر نبوده. پس از او هم بایستى آن قانون ها جریان داشته باشد چنانکه واضح است، و ما پس از این ثابت مىکنیم، ناچار در این صورت باید کسى را خداى عالم تعیین کند که گفته او و پیغمبر او را یکان یکان، بىکم و کاست بداند و در جریان انداختن قانون هاى خدایى نه خطاکار و غلطانداز باشد و نه خیانتکار و دروغپرداز و ستمکار و نفعطلب و طماع و نه ریاستخواه و جاهپرست باشد.» بنابراین مشخص مىشود که امامت تداوم نبوت براى اجراى احکام الهى است. زیرا در دید امام خمینى (س)، امامت قوه جریان قانون است که مقصود اصلى از دین و قانونگذارى است. از این جهت بدون امامت، دین ناقص است و تنها با تحقق آن کامل مىگردد. از این رو در نظر امام خمینى (س) اهمیت امامت بعد از پیامبر تا آن حد است که به گفته ایشان اگر امامت همانطور که خدا و پیامبر خواسته تحقق مىیافت، امت اسلامى دچار این اختلافات دینى و گرفتاری هاى ناشى از آن نمىشد. پس امامت براى حفظ حدود دین و اجراى احکام آن و حتى تشکیل حکومت دینى براى تحقق اهداف الهى ضرورى و واجب است. لذا امام خمینى (س) در بیان دیگر در لزوم وجود امام مىگوید: «و باز از جمله دلایل و علل، این است که اگر براى آنان امام، برپانگهدارنده نظم و قانون، خدمتگذار امین و نگاهبان پاسدار و امانتدارى تعیین نکند، دین به کهنگى و فرسودگى دچار خواهد شد و آیین از میان خواهد رفت و سنن و احکام اسلامى و دگرگونه و وارونه خواهد گشت و بدعتگزاران چیزها در دین خواهند داد.» پس امام تنها تضمینکننده استمرار و سلامت دین خدا در روى زمین و لذا حجت خدا و صاحب ولایت مطلقه بر بندگان است. زیرا امام و نیز پیامبر تنها کسى است که خداوند تعالى به سبب و واسطه وجود ایشان و سیره و رفتار و گفتار آنان در تمام زندگىشان بر بندگان احتجاج مىکند که از جمله شئون امامان، عدالت آنان در همه زمینههاى حکومت است. از این رو امام خمینى (س)، از نظرگاه مذهب شیعه، امام را تنها حجت خدا بر روى زمین مىداند و دلیل آن را منصب الهى و ولایت مطلقه او بر بندگان مىداند که خداوند این ولایت را براى او جعل کرده است. یعنى امام هم داراى شأن بیان احکام حقیقى دین الهى است و همشأن ولایت الهى بر دینداران را دارد و از این رو حجت خدا و انسان کامل مىباشد. با این وصف و دیدگاه امام خمینى (س) درباره جایگاه و مقام امامت، در نظر او که همان دیدگاه شیعه امامیه است، تنها پیامبر و امامان دوازدهگانه داراى این شأن و مقام هستند. یعنى شأن بیان احکام دین و ولایت بر دینداران براى آنها از طرف خدا جعل شده است. امام خمینى (س) در این باره مىگوید: «تردید نیست که بنابر مذهب حقه شیعه، امامان و زمامداران امت اسلامى پس از پیامبر (ص)، بزرگ اوصیاى الهى حضرت على و فرزندان معصوم او (ع) بودهاند که یکى پس از دیگرى رهبرى و ولایت امر مسلمین را تا زمان غیبت بر عهده داشتهاند. اینان همان اختیارات پیامبر مکرم و ولایت عام و خلافت کلى الهى او را دارا بودهاند.»
امام خمینى (س) براى امامت و امامان شیعه قایل به مقامات معنوى خاصى است که جداى از جنبه دنیایى آنهاست. او مىگوید که آن مقام براى امام، همان خلافت کلى الهى است که جداى از حکومت در دنیا است و خلافت تکوینى است که به موجب آن جمیع ذرات در برابر ولى امر خاضعند. پس مقام امامت داراى دو رویه است، یکى رویه آن حکومت و رهبرى سیاسى جامعه است و دوم رویه مقام خلافت الهى، که خاص امام است و با تغییر شرایط خارجى، در آن تغییرى حاصل نمىشود. در این جنبه دوم است که امامت و نبوت هر دو پایه اساسى دین هستند و دین بدون آنها کامل نمىگردد، هرچند نوبت و امامت در رویه ظاهرى به شکل رهبرى سیاسى یا ولایت سیاسى نمایان مىشوند که مثل حاکمیت سیاسى متعارف است. از این رو ولایت یک امر اعتبارى و قراردادى نیز است که در این معنا جداى از ولایت کلیه الهیه است و همچون سلطنت و حکومت عرضى است که حق رهبرى پیامبر و حضرت على (ع) نیز داراى چنین ویژگى است و این معنا از ولایت در دید امام خمینى (س) به فقها قابل انتقال مىباشد.
امام خمینى (س) در کنار بحثهاى عقلى درباره ضرورت و اهمیت امامت، به جایگاه آن در قرآن و احادیث نیز توجه دارد. او بر آن است که از آنجا که امامت یکى از اصول مسلم اسلام است، خداوند آن را در چند جاى قرآن ذکر کرده، اما در عین حال از هیچ امامى نام نبرده است. امام علت این امر را ضرورت پرداختن قرآن به کلیات مىداند نه ذکر جزئیات، یعنى قرآن جزئیات را به عهده پیامبر نهاده است، ضمن اینکه حتى اگر اسم امامى در قرآن ذکر مىشد مسلم نبود که همه مسلمانان آن را بپذیرند و لذا امکان داشت مسلمان هایى که مخالف امام ذکر شده بودند زمینههاى تحریف آن را فراهم مىکردند. به گفته امام «آنکه ممکن بود در صورتى که امام را در قرآن ثبت مىکردند آنهایى که جز براى دنیا و ریاست، با اسلام و قرآن سروکار نداشتند و قرآن را وسیله اجراى نیات فاسد خود کرده بودند، آن آیات را از قرآن بردارند و کتاب آسمانى را تحریف کنند و براى همیشه قرآن را از نظر جهانیان بیندازند و تا روز قیامت این ننگ براى مسلمانان و قرآن آنها امامت در اندیشه ملاصدرا و امام خمینى (س) یک اصل الهى و برخاسته از متن دین براى راهبرى جامعه دینداران است و ضرورتى براى جامعه دینى است که بدون آن سعادت جامعه تحقق نخواهد یافت بماند و همان عیبى را که مسلمانان به کتاب یهود و نصارا مىگرفتند عینا براى خود اینها ثابت شود.» امام در عین حال آیات زیادى را از قرآن بیانکننده اصل امامت مىداند. از جمله آنها آیه اکمال دین در سوره مائده، آیه اول سوره معارج، آیه ولایت در سوره مائده، آیه اعتصام به حبلالله در سوره آل عمران و آیه صادقین در سوره توبه هستند.
او درباره آیه ولایت یعنى آیه: «انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنو یقیمون الصلوه و یؤتون الزکوه و هم راکعون» مىگوید که 24 حدیث از اهل سنت نقل شده که این آیه درباره علىبنابیطالب نازل شده است. علاوه بر این محتواى آیه اکمال در سوره مائده و محتواى تاریخى آن آشکارا بیانکننده ماهیت امامت است.
امام مبحث امامت در احادیث را با گستره بیشترى دنبال مىکند او نیز مثل بیشتر علماى شیعه تمام احادیث وارده از طریق شیعه و سنى را در این زمینه در نظر دارد که از جمله آنها مىتوان به حدیث غدیر، حدیث منزلت، حدیث ثقلین، حدیث سفینه، حدیث طیر و دیگر موارد اشاره کرد. از این میان حدیث غدیر داراى اهمیت و جایگاه خاصى است. امام خمینى (س) بر اساس کتاب غایهالمرام بیان مىکند که 89 حدیث از طریق اهل سنت این مسئله را بیان کردهاند که مأخذ بیشتر آنها کتاب مسند احمد بن حنبل است. و نیز به احادیث دیگرى اشاره دارد که پیامبر مستقیما على (ع) را به خلافت و جانشینى خود تعیین کرده است. او درباره حدیث ثقلین مىگوید: «از جمله احادیثی که از طریق سنى و شیعه متواتر است و نص بر امامت على (ع) و فرزندان معصومین اوست، حدیث ثقلین است و آن حدیثى است که از بیست و چند نفر از اصحاب پیغمبر نقل و به 39 طریق از اهل سنت منقول است.» در این حدیث پیامبر مىگوید: «من در بین شما چیزهایى مىگذارم که اگر تمسک به آن کنید به ضلالت و گمراهى هرگز نمىافتید بعد از من، و آن دو چیز است که یکى از آنها از دیگرى است و آن کتاب خداست که ریسمانى است که از آسمان به زمین کشیده شده و دیگر عترت من که اهل بیت من هستند، و این دو از هم جدا نمىشوند تا روز قیامت، ببینید چه جور سلوک مىکنید بعد از من با اهل بیت من.»
تفکر شیعى ملاصدرا و امام خمینى (س)، آن دو را در یک مسیر قرار داده است. یعنى اینکه در دید آنها ویژگى جامعیت دین اسلام براى تأمین سعادت دنیا و آخرت دینداران، باعث شده است تا این دین براى اداره زندگى فردى و اجتماعى انسان برنامه و هدف داشته باشد. از سوى دیگر تفکر الهى و خدا محور آنها به این نتیجه رهنمون مىشود که هدایت امر اجتماع انسانها، تنها باید در دست انسان صاحب صلاحیت خلیفهاللهى باشد. یعنى در اندیشه ملاصدرا و امام خمینى (س)، حکومت یک امر انتخابى کاملًا آزاد و بدون هیچگونه معیارى نیست، بلکه از آنجا که سازمان اجتماعى مردم، مهمترین کانال تأمین سعادت آنها است، رهبرى و هدایت این جامعه باید در دست انسان هاى برگزیده از سوى خدا باشد و در این امر هیچ انتخابى وجود ندارد. این انسان ها که به آنها خلیفه و حجت خدا، نبى، امام و ولى هم گفته مىشود، هم از جنبه وجودى، یعنى کمالات و فضایل و هم جنبه معرفتى یعنى علم و دانش از دیگران برتر هستند. و لذا بهتر از دیگران مىتوانند رهبرى و هدایت دنیایى و آخرتى مردم را در دست داشته باشند. ملاصدرا و امام خمینى (س) که مصداق واقعى این انسان ها را بعد از پیامبر، امامان و اکنون حضرت بقیهالله مىدانند بر آن هستند که امامان حتى به باطن دین هم راه یافتهاند، لذا آنها مقدم بر دینداران، تمامى مصالح و مفاسد عالم را مىدانند و بهترین راهنمایان به سعادت واقعى هستند زیرا در نظر و در رفتار آنها هیچگونه خطایى وجود ندارد.
بنابراین امامت در اندیشه ملاصدرا و امام خمینى (س)، یک اصل الهى و برخاسته از متن دین براى راهبرى جامعه دینداران است و ضرورتى براى جامعه دینى است که بدون آن سعادت جامعه تحقق نخواهد یافت. و به دلیل آگاهى و علم امام از باطن شریعت و احوال دینداران، امام داراى دو جنبه و حیث وجودى است، جنبه باطنى امامت که از آن به ولایت نیز تعبیر مىشود و دارنده آن انسان کامل و حجت واقعى خدا بر روى زمین است و دوم جنبه ظاهرى که همان حکومت و زعامت دنیایى امام با تشکیل حاکمیت سیاسى است.