مجلس در رأس امور؛ هست یا نیست
بازخوانی قانون اساسی نظام جمهوری اسلامی، به خوبی بیانگر جایگاه هر یک از قوای سهگانه است. فلسفه آن نیز جلوگیری از هر گونه استبداد در قوا و تضمین محور دموکراسی است.
قوایی که اگرچه مستقل از یکدیگر تعریف شدهاند، اما تکالیف و وظایفی هم در قبال یکدیگر دارند. کما این که در اصول متعدد از قانون مذکور دولت موظف به اخذ مجوز از مجلس است. از تعیین ترکیب هیات وزیران گرفته تا عقد قراردادهای خارجی و... به این ترتیب، این دولت است که مشروعیتش را از مجلس میگیرد و مجلس حتی با استیضاح نیمی از کابینه یا حتی رای به عدم کفایت رئیس‌جمهور میتواند دولت را از حیز انتفاع ساقط کند.
مضاف بر این اصولی همچون اصلهای 70، 75 و 83 قانون اساسی نیز نشان‌دهنده گستره شمول اختیارات مجلس است که به ترتیب مجلس را محق به قانونگذاری در عموم مسائل، تحقیق و تفحص در تمام امور و اظهارنظر در همه مسائل داخلی و خارجی کشور میداند.
چنین نگاهی به جایگاه مجلس در قانون اساسی است که آن را به نسبت دیگر قوا متمایز کرده و آن را منحصر به فرد جلوه میدهد. قوهای که دو وظیفه خطیر قانونگذاری و نظارت عام بر خود و دیگر قوا را بر عهده دارد. مجموعه این موارد بود که سبب شد امام خمینی(ره) مجلس را در راس امور بنامند و با «عصاره فضایل ملت» خواندن آن، تاکید کنند که «و من تکرار می‌کنم مجلس بالاترین مقام است در این مملکت، مجلس اگر رای داد و شورای نگهبان هم آن را پذیرفت، هیچ کس حق ندارد یک کلمه راجع به این بگوید...».
جایگاه مجلس در ذهن بنیانگذار انقلاب اسلامی آنچنان رفیع بود که گفتند: مجلس شورای اسلامی که در راس تمام نهادهای اسلامی است از ویژگیهای خاص برخوردار است که مهم‌ترین آنها ملی و اسلامی بوده است و میتواند از متمسکین به امیرالمومنین(ع) باشد. پس از رحلت امام(ره)، رهبر معظم انقلاب نیز با وجود تغییر نظام اجرایی و حذف نخست‌وزیری همچنان بر این جمله حضرت امام(ره) که مجلس در راس امور است تاکید کردند. ایشان در پیامی که در آغاز به کار مجلس هفتم ارائه دادند، فرمودند: «مجلس در راس امور است و برای در راس امور ماندن باید توجه کرد که گفتار و عمل نمایندگان باید یکپارچگی ملت، عزت ملی، ایمان و امید و تلاش و بیداری و آگاهی و عزم و اراده پولادین را برای کشور به ارمغان آورد؛ چنین مجلسی بی‌شک در راس امور خواهد بود.»
برخی بر این باورند که سه عنصر «قانونگذاری» که در حقیقت خط مشی‌گذاری در اداره کشور را نشان میدهد، «نظارت» بر تمامی نهادها و ارکان نظام و «انتخاب مستقیم نمایندگان از سوی مردم» تشکیل‌دهنده دلایل در راس امور بودن مجلس است. علاوه بر این همین که کسی قادر به انحلال مجلس نیست و هیچ وقت مملکت نباید بدون مجلس باشد، شواهدی گویا بر این است که مجلس در راس امور است. مضاف بر این که چون عملکرد قوه مجریه ناشی از عملکرد قوه مقننه و قوانین آن است، پس مجلس در راس امور است.
برخی صاحب‌نظران هم به استناد این که رئیس‌جمهور باید در محضر نمایندگان به کلام‌الله مجید برای اجرای قانون اساسی سوگند یاد کند، بر این نکته تاکید دارند که شان مجلس بالاتر از قوه مجریه است.
تعدی به جایگاه مجلس
برخی اظهارنظرهای دولتمردان یا تمرد آنها از اجرای دقیق مصوبات مجلس، بعضا گلایههایی دال بر بیتوجهی به جایگاه در راس امور بودن مجلس را آفریده است، اما این فرمایش امام خمینی(ره) طی 30 سال گذشته همواره مورد استناد و تکریم بود تا این که به یکباره رئیس‌جمهور در آستانه حضور در نیویورک در 27 شهریورماه سال جاری در مصاحبه‌ای با روزنامه ایران، در راس امور بودن مجلس را مربوط به زمانی دانست که در ایران، نظام پارلمانی حاکم بود. وی افزود: اکنون که پست نخست‌وزیری حذف شده، قوه مجریه، قوه اول کشور است. چون اکنون در قانون اساسی قوه مجریه بار اصلی اداره کشور را بر دوش دارد و قوای دیگر باید کمکش کنند. همچنین رئیس‌جمهور بعد از رهبری بالاترین مقام کشور است، رئیس‌جمهور مجری قانون اساسی هم هست.
سخنان رئیس‌جمهور یکبار دیگر نمایندگان مجلس، فضای سیاسی و رسانه‌ای کشور را تحت تاثیر قرار داد. در حالی که مرسوم است مسوولان در طول سفرهای خارجی رئیس‌جمهور یکصدا از مواضع او حمایت کرده و در راستای تقویت مواضع نظام بکوشند، این‌بار سخنان رئیس‌جمهور پیش از عزیمت به نیویورک، دلخوری‌ها و واکنش‌هایی را به همراه داشت؛ واکنش‌هایی که به دلیل مذکور و همزمانی بیان این سخنان با هفته دفاع مقدس، کنترل شده و محدود مطرح شد.
البته توصیه رهبر معظم انقلاب به لزوم حفظ انسجام و وحدت قوا نیز دلیل دیگری بود که سیاسیون و مجلسیان را از واکنش به سخنان رئیس‌جمهور بازمی‌داشت.
با این حال اظهارات رئیس‌جمهور پیش از ترک کشور به منظور حضور در اجلاسیه سازمان ملل نه‌تنها منتقدان سیاسی وی بلکه جریانات همسو با دولت اصولگرا را نیز به واکنش واداشت. پیش از همه از رئیس مجلس انتظار میرفت تا به عنوان کلیددار قوه مقننه از شان و جایگاه مجلس و نمایندگانش دفاع کند. او نیز در دو مقطع چنین کرد. نخست در سفرش به اصفهان یک روز بعد از انتشار سخنان رئیس‌جمهور و دوم بعد از آغاز به کار دوباره مجلس پس از پایان تعطیلات تابستانی مجلس.
البته مجلسیها ملاحظاتی را هم در واکنش به اظهارات رئیس‌جمهور لحاظ کردند که نشان از تدبر اهالی خانه ملت داشت. نخست آن که به حرمت حضور احمدی‌نژاد در آمریکا و ضرورت دفاع از موازین رئیس‌جمهور منتخب ملت، تا پیش از بازگشت وی واکنش تندی اتخاذ نکردند و دوم این‌که با رعایت حرمت هفته دفاع مقدس، واکنششان را بار دیگر به تاخیر انداختند و نهایتا نیز به دلیل توصیه موکد رهبر معظم انقلاب به حفظ انسجام و وحدت قوا، به جای جدال با دولت در مقام نصیحت وی برآمدند.
به گفته لاریجانی، طرح مردم‌سالاری دینی توسط حضرت امام خمینی(ره) به این واسطه بود که امام دیکتاتوری قاجار و پهلوی و ظلم‌هایی که بر مردم رفته بود را درک کرده بودند. این‌که بگویند در راس امور بودن مجلس مربوط به زمانی است که ریاست جمهوری شرایط امروز را نداشته و بر پایه نظام پارلمانی بوده است؛ حرف درستی نیست. اگر نظامی پارلمانی باشد رئیس‌جمهور باید توسط پارلمان انتخاب شود در حالی که در کشور ما قوه مقننه و قوه‌مجریه دو قوه مجزا هستند.
تاکید موکد وی بر تایید سخنان امام از سوی رهبر معظم انقلاب بود که فرمودند قوه مقننه ریل‌گذار قوه مجریه است، یعنی قوه مجریه در داخل آن ریل حرکت میکند.
نمایندگان از هر طیف سیاسی نیز به این سخنان رئیس‌جمهور واکنش نشان دادند. ازجمله آن که محمدرضا باهنر معاون نظارت مجلس گفت: باید در رابطه با در راس امور بودن مجلس یا دولت صحبت شود. غلامعلی حدادعادل نیز حفظ شان مجلس را به دولت متذکر شد و از مواضع باهنر و لاریجانی حمایت کرد. علی مطهری نیز هشدار داد که مجلس هنوز در راس امور است و قدرت عزل رئیس‌جمهور را دارد. حتی حمید رسایی از طرفداران سرسخت دولت نیز با انتشار یادداشتی در سایتش این سخنان رئیس‌جمهور را غیرقابل دفاع خواند و نوشت: برداشت ایشان از سخن امام(ره) نوعی تفسیر به رای و غیرمنطبق با واقعیت خارجی درباره بیانات معظم له است و ما حق نداریم در برابر چنین تفسیر به رایهایی سکوت کنیم، ظاهرا آقای احمدی‌نژاد دچار نوعی خلط مبحث شده زیرا هر چند از نظر قانون اساسی پس از رهبری، رئیس‌جمهور بالاترین مقام رسمی کشور نامیده شده، اما نباید بین مفهوم «بالاترین مقام» با «در راس بودن» اشتباه یکی بودن صورت گیرد.
سایت «جهان نیوز» با مدیریت علیرضا زاکانی نیز در تحلیلی به او متذکر شد: «توجه به سخنان حضرت امام در برخورد با مجلسیان حاکی از آن است که برخلاف نظر رئیس‌جمهور، نگاه حضرت امام به مجلس و تعبیر ایشان از راس امور بودن ناظر به تقنین و قانونگذاری است و نه انتخاب نخست‌وزیر. طبیعی است که مجریان همواره در رفت و آمدهای سیاسی قرار دارند اما قوانین ماندگارند و با تغییر آدم‌ها عوض نمی‌شوند.
واکنش‌ها به سخنان احمدی‌نژاد مرز دیوارهای مجلس را هم درنوردید و حتی محمدرضا عباسی‌فرد عضو سابق شورای نگهبان، در واکنش به آن گفت: بازنگری در قانون اساسی مجلس را از «در راس امور بودن» خارج نمی‌کند. حبیب‌الله عسگر‌اولادی دبیرکل سابق موتلف و دبیر کل فعلی جبهه پیروان خط امام و رهبری نیز با انتقاد از موضع رئیس‌جمهور مبنی بر «در راس امور نبودن مجلس»؛ گفت: مگر رئیس‌جمهور، مجلس را در راس امور قرار داده تا بخواهد آن را تغییر دهد.
توصیه سیاسیون به رئیس‌جمهور
در دو هفتهای که از اظهارنظر رئیس‌جمهور مبنی بر زیر سوال بردن جایگاه مجلس میگذرد، رجال سیاسی کشور و دلسوزان نظام زبان به نصیحت گشودند تا احمدی‌نژاد را از اصرار بر این موضع و تکرار دوباره آن برحذر کنند.
کما این‌که رئیس مجلس با بیان این‌که مجلس در جایگاه خود تردیدی ندارد که لازم باشد خود را اثبات کند سخنان رهبر معظم انقلاب، خطاب به نمایندگان را یادآور شد و گفت: همان‌گونه که رهبر انقلاب متذکر شدند امروز بیش از هر زمان دیگر نیازمند وحدت کلمه هستیم، از این رو هرگونه مساله‌سازی و مطالبی که به این اصل ضربه بزند، مخالف منافع ملی کشور است.
توصیه عمومی دیگری که از سوی نمایندگان متعددی مطرح شد نیز این بود که دولتمردان به یاد داشته باشند که ممکن است در ادوار بعدی، خود آنها بر کرسی نمایندگی مجلس تکیه بزنند. از این رو تخریب جایگاه مجلس از سوی آنها در این دوره، دیگر ابهتی برای آینده این دستگاه بر جای نخواهد گذاشت. به گفته رسایی نیز مشاجراتی از این دست را باید بی‌فایده، غیر ضروری و بر خلاف مصالح کشور و توصیه‌های بالاترین مقام کشور که در راس امور است، بدانیم.
عماد افروغ نیز با بیان این‌که مجلس در بسیاری از مواقع از حقش کوتاه آمده و اگر نمی‌آمد امروز این حرف‌ها شنیده نمی‌شد، در مصاحبه‌ای گفت: مجلس بعد نظارتی خود را به‌طور کامل اجرا نکرده است. به‌عنوان مثال مجلس از سوال، استیضاح و تحقیق و تفحص که از جمله وظایفش محسوب می‌شود کوتاه آمده است.
سایت جهان نیز در این باره نوشت: مناسب است رئیس‌جمهور مردمی ایران در به کار بردن تعابیری همچون تاریخ‌دار بودن فرمایشات امام(ره) دقت و توجه بیشتری به خرج دهند که خدای نکرده این قبیل مواضع که به نظر می‌رسد بیشتر ناشی از فضای سیاسی موجود می‌باشد تبدیل به بدعتی خطرناک برای انحراف از راه و اندیشه حضرت امام(ره) نشود.