مذاکرات ایران و 1+5، گذشته، حال و آینده

باتوجه به نزدیکی دور دیگری از مذاکرات میان ایران و گروه 1+5، گروه پژوهش های خبری خبرگزاری جمهوری اسلامی اهداف و فلسفه تشکیل این گروه را در گفتگو با مهدی محمدی کارشناس مسائل هسته ای بررسی کرده است.

گروه 1+5 متشکل از شش کشور آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه، چین به علاوه آلمان در سال 2006 به منظور انجام مذاکرات هسته ای با کشورمان تشکیل شد. ایران و گروه 1+5 تاکنون و در جریان مذاکراتشان فراز و نشیب های بسیاری را تجربه کرده اند، به طور کلی گفتگوها میان ایران و گروه 1+5 در غالب چهار دوره صورت گرفته است که این دوره ها عبارتند: مذاکرات ژنو1، ژنو 2، ژنو3 و مذاکرات استانبول که در ذیل به بررسی جداگانه هر یک از آنها خواهیم پرداخت.


پیشینه مذاکرات ‌ایران و 1+5

29 تیر ماه سال 1387- مذاکرات ژنو 1- سعید جلیلی نخستین بار به عنوان مذاکره‌کننده ارشد ‌ایران پشت میز مذاکره با نمایندگان کشورهای گروه 1+5 به ریاست خاویر سولانا‌، نماینده تام‌الاختیار ‌این گروه نشست.‌ این مذاکرات در شرایطی انجام شد که ‌ایران و گروه 1+5 به ترتیب در اردیبهشت و خرداد 1387 بسته‌های پیشنهادی خود را رد و بدل کرده بودند. اگرچه نفس‌ این مذاکرات هم برای ‌ایران و هم برای کشورهای 1+5 حائز اهمیت بسیار بود، اما حضور ویلیام برنز، نفر سوم وزارت خارجه آمریکا در ‌این مذاکرات، آن هم در آخرین ماه‌های کاری دولت نو محافظه‌کار جورج‌بوش پسر، اهمیت‌ این مذاکرات را دو چندان کرد. پس از مذاکرات ژنو 1، طرفین ‌این مذاکرات را مثبت ارزیابی کردند.
10 مهر 1388- مذاکرات ژنو 2- مذاکرات ایران و نمایندگان کشورهای 1+5 تحت عنوان 'گفت‌وگوهای ژنو- 2' برگزار شد. این مذاکرات در دو نشست صبح و بعدازظهر انجام شد و طرفین در پایان این گفت‌وگوها توافق کردند دور بعدی مذاکرات تا پایان اکتبر همان سال برگزار شود.
دور اول این گفت‌و‌گو‌ها ساعت 10 صبح به وقت محلی در ویلایی باستانی متعلق به قرن هجده میلادی در روستای گنتاد نزدیکی ژنو آغاز شد و سه ساعت به طول انجامید. در دور دوم نیز طرف‌های مذاکره کننده به مدت دو ساعت با یکدیگر گفت‌وگو کردند.
سعید جلیلی دبیر شورای عالی امنیت و مذاکره کننده ارشد ایران در این مذاکرات در سخنانی صریح و روشن با خاویر سولانا هماهنگ کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا و نمایندگان سیاسی 6 کشور در ژنو سوئیس، تاکید کرد: جمهوری اسلامی ایران از حقوق حقه خود به هیچ عنوان منصرف نخواهد شد و افزود که ایران در دنبال کردن برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز در چارچوب حقوقش عمل می‌کند. جلیلی پیشنهاد کرد که مذاکرات مبتنی بر موضوعات گسترده‌تر و جهانی باشد.
وی هم‌چنین با تشریح تفصیلی چهارچوب بسته پیشنهادی جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌های اقتصادی، بین‌المللی و سیاسی امنیتی، بر لزوم خلع سلاح کامل جهانی تاکید کرد. مذاکره کننده ارشد جمهوری اسلامی ایران در جریان این مذاکرات پیش‌بینی و سازوکارهای لازم برای خلع سلاح جهانی را خواستار شد.
کریستینا گالاش، سخنگوی خاویر سولانا رییس وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا در آن زمان گفت‌وگو‌ها میان ایران و شش کشور عضو 1+5 را در فضایی 'صمیمانه و جدی' توصیف کرد.
در همین حال روزنامه های غربی از جمله گاردین در گزارشی درباره‌ نشست صبح ژنو به نقل از دیپلمات ها مدعی شدند که هیچ پیشرفتی در این مذاکرات حاصل نشده است، اما ایران تحت فشار دیپلمات‌های شش قدرت بزرگ مذاکره درباره‌ این مساله را آغاز کرده است! به گفته این دیپلمات ها این جلسه در حالی آغاز شد که هر دو طرف بر مواضع پیشین‌شان تاکید می‌کردند.
آنچه از حاشیه این مذاکرات قابل ذکر است آن است که رسانه های غربی پس از پایان این دور از مذاکرات مدعی مذاکرات مستقیم سعید جلیلی نماینده ارشد ایران و ویلیام برنز نماینده آمریکا در این مذاکرات شدند، اما نماینده ایران این خبر را تایید نکرد.
خبرگزاری آلمان به نقل از رابرت وود، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا گفت که گفت‌و‌گو میان سعید جلیلی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران و ویلیام برنز، معاون وزیر امور خارجه‌ ایران در حاشیه گفت‌و‌گوهای گسترده امروز در ژنو انجام شده است.
سخنگوی وزارت امور خارجه‌ آمریکا به جزییات بیشتری درباره محتوای گفت‌و‌گوها اشاره نکرد.
خبرگزاری فرانسه نیز در گزارشی با اشاره به نشست برنز و جلیلی به نقل از رابرت وود گزارش داد که گفت‌وگوهای پنج عضو دائم شورای امنیت و آلمان فرصتی را برای شفاف سازی درباره برنامه هسته‌ای برای ایران فراهم می‌کند. کارشناسان این اظهارات مقام های رسمی آمریکایی را دلیلی بر اشتیاق آنها برای مذاکره با ایران ارزیابی کردند.
15 و 16 آذر - مذاکرات ژنو 3- این مذاکرات پس از 14 ماه تاخیر انجام گرفت. ایران پیش از آغاز مذاکرات ژنو 3 به صورت شفاهی و مکتوب به کاترین اشتون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اعلام کرد که فقط نامه 15 تیر 89 (6 ژوئیه) دکتر جلیلی را مبنای مذاکرات می داند. ایران در آن نامه از اشتون خواسته بود موضع 1+5 را درباره سلاح های هسته ای رژیم صهیونیستی روشن کند، در این باره توضیح بدهد که به دنبال همکاری با ایران است یا به دنبال دشمنی با آن و نهایتا اینکه به منطق گفتگو که لازمه آن اجتناب از فشار است متعهد خواهد بود یا نه؟
سعید جلیلی یک روز پیش از شروع مذاکرات تاکید کرد که ایران حقوق خود را مفروض مذاکرات می داند نه موضوع آن و پرسش های مدنظر خود را درون مذاکرات مطرح خواهد کرد.
دبیر شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران در آغاز مذاکرات با نمایندگان گروه 1+5 در ژنو پاسخگویی کشورهای غربی پیرامون ترور اساتید ایرانی را خواستار شد. در این مذاکرات علاوه بر سعید جلیلی، علی باقری معاون سیاست خارجی و امنیت بین الملل دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی، ابوالفضل ظهره وند معاون رسانه ای دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی و حمیدرضا عسگری مشاور حقوقی رئیس سازمان انرژی اتمی و وزارت خارجه در هیئت ایرانی حضور داشتند. از جانب گروه 1+5 نیز معاونان وزرای خارجه در مذاکرات حضور داشتند و کاترین اشتون سرپرست تیم بود. ویلیام برنز و سرگی ریابکوف نیز از طرف آمریکا و روسیه در مذاکرات حضور داشتند.
مذاکرات ژنو 3 در حالی آغاز شد که منابع دیپلماتیک معتقد بودند 1+5 دچار اختلاف های شدید درونی است و نتوانسته میان اعضای خود درباره یک دستور کار محتوایی یا پیشنهاد مشخص به توافق برسد. در همین حال این مذاکرات به شدت تحت تاثیر ترور دانشمندان هسته ای ایران بود هیات مذاکره کننده ایرانی در جریان مذاکرات همانگونه که پیش از آن نیز تاکید کرده بود در خصوص موضوع هسته ای ایران با 1+5 وارد مذاکره نشد.
رسانه های غربی و محافل خبری وابسته به غرب مذاکرات ژنو 3 را برای ایران بی نتیجه توصیف کردند، اما این دور از گفتگوها انفعال گروه 1+5 در برابر سیاست مذاکراتی ایران را نمایان ساخت. ایران در این مذاکرات با اقتدار به جهانیان نشان داد که حقوق حقه آن موضع مذاکره با هیچ کس نیست.
1 و 2 بهمن -1389 مذاکرات استانبول - ایران و گروه 1+5 مذاکرات استانبول را با دستور کار 'گفت‌وگو برای همکاری' آغاز کردند.
ویلیام برنز نماینده آمریکا، ژاک اودی بر نماینده فرانسه، جیمز جفری نماینده انگلیس، هو خویلونگ نماینده چین، سرگی ریابکوف نماینده روسیه، امیلی هاربر نماینده آلمان، کاترین اشتون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و رییس هیات و کوپر مشاور اشتون در این مذاکرات حضور داشتند.
هیات ایرانی شرکت کننده در این مذاکرات به سرپرستی سعید جلیلی نماینده مقام معظم رهبری و دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان عبارت بودند از علی باقری معاون سیاست خارجی و امنیت بین‌الملل دبیر شورای عالی امنیت ملی، حمیدرضا عسگری مشاور رئیس سازمان انرژی اتمی و وزارت امور خارجه، علی آهنی معاون اروپای وزارت امور خارجه و ابوالفضل ظهره‌وند معاون رسانه‌ای دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی.
این مذاکرات در سه نشست در استانبول برگزار شد. جلیلی هفدهم ژانویه 2011 کمی پیشتر از آغاز مذاکرات در مصاحبه با شبکه تلویزیونی 'ان‌بی‌سی' موضع ایران در این گفت‌وگوها را این گونه تشریح کرد: دو طرف درباره مسایل مشترک براساس توافق حاصل شده در مذاکرات پیشین در ژنو گفت‌وگو می‌کنند.
منابع آگاه مذاکرات ایران و اعضای 1+5 در استانبول را خوب و سازنده توصیف کردند، اما رسانه های خارجی چون بی بی سی دویچه وله صدای رژیم صهیونیستی و صدای آمریکا این مذاکرات را بی نتیجه و غیرسازنده دانستند.
در این مذاکرات جمهوری اسلامی ایران آنچنانکه از قبل نیز وعده داده بود یکسری پیشنهادهای مشخص راجع به موضوع همکاری(حول نقاط مشترک) به طرف مقابل ارایه کرده که نمایندگان این گروه از پیشنهاد ایران استقبال کردند.
' کاترین اشتون' مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز به نمایندگی از کشورهای 1+5 پذیرفت که مذاکرات برای یافتن نقاط مشترک ادامه یابد.
به منظور آشنایی هر چه بیشتر با کارکرد ها و اهداف گروه 1+5 و با توجه به مذاکرات پیش روی ایران با این گروه، پژوهشگر ایرنا با مهدی محمدی کارشناس هسته ای به گفتگو نشست.

* زمان شکل گیری و فلسفه و هدف تشکیل گروه 1+5 از نظر شما چیست؟
** آن چیزی که هم اکنون به نام 1+5 معروف شده است یا گروه 6 از سال 2006 (1385 ) تشکیل شده است. علت اصلی شکل گیری این گروه ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل در فوریه سال 2006 بود. بعد از اینکه ایران تاسیسات اصفهان را در سال 2005 و تاسیسات نطنز را در سال 2006 از حالت تعلیق خارج کرد در واقع کشورهای اروپایی به همراه آمریکا تصمیم گرفتند که پرونده هسته ای ایران را به شورای امنیت ارجاع دهند و این بر خلاف توافقی بود که قبلا با ایران کرده بودند زیرا طبق توافقی که با ایران کرده بودند یعنی طبق توافقنامه پاریس در نوامبر 2004 تعلیق فعالیت های هسته ای یک امر داوطلبانه بدون الزام حقوقی و صرفا به قصد اعتماد سازی بود. بنابراین دلیلی نداشت وقتی ایران یک اقدام داوطلبانه را ترک می کند پرونده ایران به عنوان ناقض صلح و امنیت بین المللی به شورای امنیت ارجاع شود ضمن اینکه فرآیند حقوقی لازم بر این ارجاع هم هیچ وقت طی نشد. لزوم فرآیند حقوقی آن است که انحراف در برنامه رخ داده باشد یا بازرسان آژانس در واقع موضوع انحراف را گزارش کرده باشند، اما بازرسان آژانس هیچ گزارش مبنی بر انحراف در فعالیت های هسته ای ایران نداده بودند و شورای حکام بدون استناد به گزارش بازرسی پرونده ایران را به شورای امنیت ارجاع داد. به هر حال بعد از اینکه پرونده به شورای امنیت رفت کشورهای غربی برای اینکه هماهنگی بیشتری برای اقدام علیه ایران در شورای امنیت داشته باشند سعی کردند در مجموع کشورهای متنفذ در شورای امنیت را دور هم جمع کنند و تصمیمات را خارج از شورا بگیرند تا داخل شورا مخالف عمده ای در خصوص تصمیماتی که آنها اتخاذ می کنند وجود نداشته باشد. پس اولین کارکرد گروه 1+5 در واقع ایفای نقش یک شورای امنیت کوچک درباره ایران است. به این معنا که مجموعه بحث ها درباره ایران در آن پخت و پز و بعد در شورای امنیت منجر به تحریم شود. کارکرد دوم گروه 1+5 ایجاد یک مکانیسم مذاکراتی با ایران است یعنی بعد از اینکه پرونده به شورای امنیت رفت دیگر مکانیسم قبلی یعنی مکانیسم تروئیکای اروپایی متشکل از سه کشور آلمان، فرانسه و انگلیس که از سال 2003 تا 2006 مسئول انجام مذاکرات با ایران بودند در واقع دیگر جوابگو نبود. آنها نمی توانستند پرونده ای را که در شورای امنیت قرار دارد در واقع مدیریت کنند بنابراین تصمیم گرفته شد یک مکانیسم مذاکراتی جدید با ایران شروع شود، اگرچه چنانکه می دانید مذاکرات ایران با گروه 1+5 تا سال 2007 رخ نداد. یعنی به دلیل ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت و به دلیل اینکه غربی ها تصور می کردند در اثر صدور قطعنامه های پی در پی علیه ایران قادر خواهند بود موضع ایران را تغییر دهند حدود یک سال مذاکرات با ایران متوقف بود. از آن پس وقتی مذاکرات با ایران شروع شد در چهار چوب گروه 1+5 شروع شد و چهارچوب مذاکرات با سه کشور اروپایی کنار گذاشته شد.
ویژگی سوم گروه 1+5 که یکی از مهمترین ویژگی هایی است که این گروه دارد این است که در واقع آمریکایی ها سعی کردند که نشان دهند یک اجماع جهانی از قدرت های بزرگ علیه ایران وجود دارد. اعضای گروه 1+5 در واقع به تعبیر منابع غربی منتفذترین کشورهای جهان هستند بنابراین دور هم جمع شدن آنها از نظر آمریکا دارای این پیام برای ایران بود که در واقع جامعه جهانی در تصمیم گیری درباره ایران و در برخورد با ایران متحد عمل خواهد کرد. آمریکایی ها به طور سنتی و به طور تاریخی به انتقال پیام اجبار به ایران نیاز داشتند زیرا همیشه تحلیلشان این بوده است که ایران تحت شرایطی به درخواست های کشورهای غربی گردن خواهد نهاد که احساس کند که این درخواست ها دارای پشتوانه بین المللی است و اگر که نخواهد این درخواست ها را بپذیرد با نوعی انزوای جهانی از جانب همه قدرت های بزرگ جهان روبرو خواهد شد. به این سه دلیل اولین دور مذاکرات در سال 2007 در حالی آغاز شد که تا قبل از این مذاکرات گروه 1+5 مکررا اعلام کرده بود که تا زمانی که ایران غنی سازی را به نحو قابل راستی آزمایی به حال تعلیق در نیاورد مذاکرات رسمی با ایران شروع نخواهد شد به همین دلیل هم بود که کشورهای غربی مذاکره با ایران را از سال 2006 تا 2007 متوقف کردند، اما در سال 2007 اصلی ترین علت آغاز مذاکرات که پیشنهاد دهنده آن هم خود غربی ها بودند نه ایران، این بود که در واقع کشورهای غربی به این نتیجه رسیدند که در اثر مکانیسم به نام قطعنامه های شورای امنیت ایران غنی سازی را به حالت تعلیق در نخواهد آورد و درخواست تعلیق غنی سازی به عنوان پیش شرط مذاکرات یک درخواست محقق نشدنی است. بنابراین از یک مرحله ای به بعد تصمیم گرفتند که خودشان را از تنگنای تعلیق رها کنند و در واقع تعلیق به عنوان پیش شرط مذاکرات را حذف کردند و وارد مذاکرات با ایران شدند این مقطع در سال 2007 بود.

* از آنجا که روسیه به عنوان یکی از اعضا در گروه 1+5 حضور دارد تاکنون چه نقشی در مذاکرات مختلف ایفا کرده است؟
** روس ها از ابتدا که وارد گروه 1+5 شدند و در فرآیند مذاکراتی شرکت کردند چند اصل را به عنوان مبانی رفتار خود قرار دادند.
اولین نکته درباره روس ها این است که آنها از ابتدا همیشه تاکید کرده اند که هرگونه مذاکره با ایران یا هرگونه اقدام علیه ایران باید در چهار چوب شورای امنیت سازمان ملل و به طور دسته جمعی و با لحاظ نظرات همه کشورهای صورت گیرد و از همان ابتدا با فرآیندهای یکجانبه یعنی فرآیندهایی را که بخشی از جامعه بین المللی را به نفع بخشی دیگر حذف می کرده مخالف بوده اند.
اصل دوم در رفتار روسیه همیشه این بوده است که هدف از مذاکره با ایران یا هدف از اقدام درباره ایران مثلا تحریم ایران در شورای امنیت نباید چیزی جز افزایش همکاری ایران با آژانس و رفع ابهامات درباره برنامه هسته ای ایران باشد. در واقع روس ها هیچ هدف دیگر را به جز اهداف مرتبط با برنامه هسته ای ایران و شفاف شدن برنامه هسته ای ایران به عنوان هدف مذاکره و هدف فشار بر ایران قبول ندارند. تحلیل روسیه از ابتدا این بوده است که اگر هدف کشورهای غربی در قبال ایران از بحث هسته ای فراتر رود و مثلا کشورهای غربی سعی کنند بحث هسته ای را بهانه ای برای تغییر نظام حکومتی در ایران قرار دهند، آنوقت آنها با چنین فرآیندی موافقت نخواهند کرد. این چیزی است که اخیرا در موضع روسیه جدی تر هم شده. در واقع روس ها از وقتی که کشورهای غربی طرح گام به گام آنها را نپذیرفتند درک کردند که هدف تحریم های جدید علیه ایران از جانب کشورهای غربی دیگر برنامه هسته ای ایران یا افزایش همکاری ایران با آژانس نیست بلکه وادار کردن مردم ایران به آشوب و ناامنی و تغییر رژیم در ایران است. دقیقا وقتی بحث به اینجا می رسد و روس ها احساس می کنند دیگر برنامه هسته ای در کار نیست می بینیم که همکاری آنها با گروه 1+5 و آژانس و آمریکا به صفر می رسد. علت اینکه روسیه دیگر حاضر نیست با یک قطعنامه جدید دیگر علیه ایران در شورای امنیت موافقت کند دقیقا همین است که اصلی که روسیه برای مذاکرات با ایران در ذهن داشته در حال کمرنگ شدن است.
مبنای سومی که روس ها همیشه در مذاکرات داشتند این بوده که نهایتا برای ایران راه حلی به جز مذاکره وجود ندارد و حتی اگر ضرورت داشته باشد که گاهی از تحریم علیه ایران استفاده بشود این مکانیزم یک مکانیزم موقتی است و نهایتا برای اینکه یک راه حل برای ایران پیدا شود باید با ایران پای میز مذاکره نشست و به یک راه حل دو طرفه رسید. این سه نکته مبنای رفتار روسیه درباره پرونده هسته ای ایران از ابتدا بوده است و من تصور می کنم که روس ها به این مبانی پایبند هم هستند و سعی کرده اند که رفتارشان به گونه ای باشد که این مبانی نقض نشود.