روايت سفير فرانسه از رقابت روسيه و انگليس در ايران

“اوژن اوبن” سياستمدار و ديپلمات فرانسوي ازآبان 1284 تا خرداد 1386 سمت سفارت كشورش را در تهران بر عهده داشته و از جمله انقلاب مشروطيت ايران را از نزديك شاهد بوده است. كتاب “ايران امروز” حاصل تحقيقات وي درباره ايران طي مدت زماني است كه عهده دار سفارتخانه كشور خود در تهران بوده است. او طي اين مدت به شهرهاي مختلف ايران سفر كرد و وضعيت زندگي مردم را مشاهده نمود. مقاله زير بخشي از كتاب مذكور است كه درباره رقابت استعماري روس و انگليس در ايران و آثار و تبعات آن نوشته شده است.
سازش و قرارداد9 شهريور 1286 كه به موجب آن ايران به دو منطقه نفوذ انگليس و روس تقسيم شد در مذاق ايرانيان حساس و ميهن پرست سخت تلخ و ناگوار آمد. البته حقوق بين المللي هنوز هم ايران را كشوري مستقل مي شناسد كه زير حمايت يا نظارت هيچ قدرت بيگانه ديگر نيست. اما موقعيت حساس جغرافيايي اش و هرج و مرج سياسي حاكم بر آن اين سرزمين را از برخوردار بودن از امتياز استقلال و عدم وابستگي به قدرتهاي ديگر عملا بي بهره ساخته است. از آن لحظاتي كه خطوط روسها و انگليسيها در آسيا به هم نزديك تر شده است خاورميانه به ميدان نبردهاي بي پاياني مبدل گرديده كه در اين ميدان دو نيروي رقيب راههاي حمله و عمليات دفاعي را معين مي كنند. در چنين شرايط استثنائي خط مشي سياسي هر كشور تركيب و آميزه اي از روشهاي خاصي است كه به تدريج توسط نظاميان طرح ريزي مي گردد. در شرايطي كه دولتهايي درحد واسط دو يا چند قدرت واقع شده اند و به تنهايي توانايي آن را ندارند كه كشورهاي همسايه خود را وادار سازند تا به بي طرفي و حق حاكميت آنها احترام بگذارند ديگر استقلال و حق حاكميت در ميان نمي ماند تا كشورهاي متخاصم آن را به رسميت بشناسند. در چنين وضعي تعيين و تثبيت مرزهاي ايران و تركيه آسياي مركزي يا افغانستان به تصميمات دولتهاي انگلستان و روسيه مربوط مي شود. افسران انگليسي و روسي در تحديد حدود عملا مداخله مي كنند. ايران به سرزمين بلاتكليف و نامشخصي تبديل مي گردد كه در آن منافع دو كشور رقيب دائما در حال تداخل هستند و هر كدام نيز درصدد يافتن راههاي نفوذي جديد و بلند شدن روي دست حريف برمي آيد. رقابت انگليس و روس موجب شده است كه در حكومت ايران يك خط انگليسي و يك خط روسي كه هر دو خوب جا افتاده اند بر همه اعضا حاكم باشند و هر دو جريان نيز تلاش مي كنند تا با استفاده از كوچكترين فرصت وضعيت حكومت و امتيازات تازه اي را به سود خود به دست آورده و عليه رقيب قدمي فراتر بگذارند. حوادث آفريقاي جنوبي روسها را يك قدم جلوترانداخت جنگ روس و ژاپن (1) فرصت تعرض خوبي به نفع انگليس فراهم آورد. با وقوع انقلاب در ايران (2) دولت انگلستان نقشه هايي براي شمال ايران طرح و سعي نمود با توجه به سازش اخيرش با روسها موقعيت خود را در آن نواحي مستحكم تر كند.
مرزهاي طولاني مشترك ميان روسيه و ايران و تسلط كشور مزبور بر درياي خزر براي عمليات نفوذي روسها پايگاه مناسبي به شمار مي روند. از لحاظ سوق الجيشي تمامي استانهاي شمالي ايران كه جز بهترين ايالتهاي اين كشور محسوب مي شوند زير مهميز روسها واقع شده اند. عمليات نفوذي انگليسيها هم از جانب جنوب و از طريق صحراهاي بلوچستان و سواحل متروك خليج فارس آغاز مي شود. اولين اقدام عملي روسيه عبارت از ايجاد و تامين راههاي نفوذي احتمالي نظامي بود. دولت روسيه زير پوشش مشتركي كه توسط يك بانكدار يهودي از اهالي مسكو به نام آقاي “لازار پولياكوف (3)” تشكيل شده بود به احداث جاده شوسه اي از رشت تا قزوين و تهران با تمديد راه قزوين تا همدان اقدام كرده است. راه ديگري نيز از ارس تا تبريز كشيده اند كه خاكهاي دستي و گودالهايي كنار آن در صورت نياز موجبات نصب ميله هاي راه آهن و اتصال آن به شبكه خط آهن ماورا قفقاز(4) را كه تاكنون تا لب رودخانه رسيده است فراهم آورده. راه ديگري نيز “عشق آباد” را در آن سوي خزر به مشهد در خراسان متصل مي كند. ناگفته پيداست كه اداره و نگهداري هر سه اين راههاي شوسه كه در قلمرو ايران واقع شده اند با نمايندگان روس است. دسته اي از قزاقان ايراني كه تحت نظارت افسران روسي تربيت و فرماندهي مي شوند جلوداران نيروي ضربتي ارتش را در تهران تشكيل مي دهند. عده آنان يك تيپ مركب از دو هزار سوار است كه به چهار هنگ و دو آتشبار توپخانه صحرايي قسمت مي شوند. افراد آنان از ميان طوايف شاهسون كه در جنوب تهران استقرار دارند انتخاب مي شوند. “قزاق” ها از لحاظ وضع ظاهري بسيار آراسته و علي و از نظر كارآئي منضبط و به درد بخورند. ضمنا به وجود روسا و فرماندهان خويش سخت مي بالند.
نفوذ مالي روسها از سال 1279 آغاز شد. دو فقره وام پي در پي مجموعا معادل سي و دو ميليون و نيم روبل براي ارضاي ولخرجيهاي مظفرالدين شاه و پر كردن جيب نوكران طمع كار وي از روسيه اخذ گرديد و به عنوان وثيقه عوائد گمركات ج به استثناي گمركات خليج فارس كه قبلا در قبال وام ناچيزي به مبلغ پانصد هزار ليره از انگلستان در سال 1271 در گرو آنان قرار گرفته است ـ به گروگان رفت. ضمنا دولت ايران اجبارا تعهدي سپرد كه به غير از روسيه از هيچ كشور ديگري وام نگيرد و تا سال 1289 نيز در مورد احداث راه آهن اقدامي به عمل نياورد. از آن تاريخ به بعد ميزان بدهيهاي ايران از بابت پيش پرداختهاي كوتاه مدت بانكهاي انگليسي و روسي بسيار سنگين تر شده است.
تا آن تاريخ به موجب عهدنامه تركمان چاي واردات ايران الزاما تابع شرايط تعرفه يكنواختي به ارزش 5 درصد به نسبت كالاهاي وارداتي بود. در سال 1280 روسها متعاقب وامهايي كه به ايران دادند يك قرارداد تجارتي نيز به اين كشور تحميل نمودند كه حقوق ويژه اي در مفاد قرارداد گنجانده شد. به اين معنا كه از محصولات عادي بازرگانان روسي عوارض بسيار ناچيز ولي از محصولات ديگر عوارض سنگين تر اخذ گردد.
شعبه مركزي بانك استقراضي كه وابسته به بانك دولت روس است در تهران و شعبات آن در شهرهاي عمده شمالي و مركزي ايران دائر شده و آغاز به كار كرده است. اداره گمركات نيز از نظر دورانديشي و احتياط مصلحت را در اين ديد كه با نفوذ حاكم رابطه دوستانه برقرار كند. روي اين اصل ماموران بلژيكي كه امور بهداشتي نيز بر عده آنان محول شده بود در مرزهايي كه با تجارت انگليسيها سر و كار داشتند به جنگ و جدال پرداختند.
ارمنيان و مسلمانان قفقازي مستقر در ايران عاملان گسترش نفوذ روسها در اين كشور بودند و در نتيجه از اين طريق به رونق بازرگاني ايران كمك مي شد. به علت ممنوعيت ترانزيت از خاك روسيه انحصارا راههاي شمال به روي واردات روسي باز بود. در چنين شرايطي جاده هاي جنوب بسيار طولاني و حمل و نقل از آن طريق فوق العاده پرهيزنه بود. راه كاروان رو از طرابوزان تا تبريز نمي توانست با راه آهن رقابت كند. دولت روسيه به اين امتيازات طبيعي كاهش تعرفه حمل و نقل و امتياز پاداش متعلق به صادرات را هم اضافه كرد. بانك استقراضي كالاهايي را با وديعه خاصي دريافت نمود و به غير از بازرگانان خريدار محصولات روسي از كسان ديگر بيعانه اي نپذيرفت. يك چنين شيوه حساب شده اي بسيار ثمربخش بود و بالاخره موجب گرديد دايره فعاليت تجارتي روسها سال به سال گسترش بيشتري پيدا كند و همدان و اصفهان و سيستان را هم زير چتر داد و ستد خود بگيرند. پارچه هاي نخي و قند روسي با پارچه هاي هندي و قند فرانسه به رقابت برخاستند. نمايندگان وزارتخانه هاي امور خارجه جنگ و دارايي روسيه كه سه واحد اغلب ناهماهنگ هستند آشكارا دست به دست هم دادند تا شاهد و نشان دهنده پيشرفت نفوذ ملي كشور خويش باشند.
سازمان نفوذي انگلستان البته بيش از روسها دست به كار شده بود. اداره هاي تلگراف كه در سرتاسر ايران جاي پايي داشت به عنوان تكيه گاه و مظهر نفوذ قدرت انگليس در ايران به شمار مي رفتند. در سال 1243 روي كابل خليج فارس در نقطه اتصال خط كراچي به “فاو” در مصب “شط العرب” (5) خط بوشهر به تهران نيز دائر گرديد كه در مسير اروپا خط تركيه را مضاعف مي كرد. در سال 1249 شركت زيمنس بعد از كسب توافق دو دولت آلمان و روس خط مزبور را از طريق موسسه تلگراف هند ج اروپا در ميان ارس و تهران به شبكه بحري متصل نمود.
شعبه ايراني تلگراف هند ـ ايران توسط اداره تلگراف هندوستان كه خط تهران تا مشهد نيز به آنها سپرده شده است نظارت مي شود. مابين بوشهر و شيراز توقفگاههايي ساخته شده كه براي مسافران آن نواحي نعمت غيرمترقبه اي است مشروطه ايران پيوند و ارتباط خود با شهرهاي مختف را مديون خطوط تلگراف انگليسي است. مردم عادت كرده اند در موارد لازم دفتر تلگرافخانه ها را به اشغال خود درآورند و با هم ارتباط مستقيم برقرار كنند.
در سال 1268 بانك شاهنشاهي ايران كه به عنوان يك بانك دولتي امتياز نشر اسكناس را داشت تاسيس گرديد. اين شركت انگليسي در سراسر ايران شعبه دارد. عمليات بانكي آن منحصر به پذيرش پيش پرداختهاي دولت يا بازرگانان معتبر است. ضمنا براي رجال ايران حساب پس انداز باز مي كند و به اعتبار حمايت بريتانيا نقدينه آنان را در جايي محفوظ و مطمئن نگه مي دارد. ساير امور مالي يا صنعتي كه چند بار به مرحله آزمايش گذاشته شده بود به ابتكار خود انگليسيها ادامه پيدا نكرد. اما از ميان عملياتي كه آغاز شده بود تنها كار راه سازي از سوي شركت لينچ در دره كارون كه عبارت از ايجاد يك راه آبي به منظور حمل و نقل كالاهاي تجارتي بود به انجام رسيد. يك سرويس كشتيراني نيز از سوي همين شركت در دو نهر پائين رودخانه از محمره (6) تا اهواز و ازاهواز تا شوشتر دائر است. از شهر اهواز تا اصفهان نيز به گشودن راهي كاروان رو كه از ميان كوههاي بختياري مي گذرد از سوي آنان اقدام گرديده است. ضمنا نسبت به مرمت جاده شوسه از تهران به قم و سلطان آباد(7) كه قرار است از طريق بروجرد و خرم آباد به جاده شوشتر متصل گردد همت گماشته اند.
در شيوه نفوذي انگليسيها تلگراف همان نقش را دارد كه راهها در شيوه نفوذي روسها دارند. اگر عملكرد سيمها و دستگاههاي مخابراتي ضعيف باشد معنايش اين است كه بايد حوزه عمليات انگليسيها را گسترش بيشتري داد. در برابر پايگاه هاي روسي كه گام به گام و حساب شده و يك دست در شمال ايران و اخيرا در حوالي جنوب هم آثار نفوذ و رسوخ تدريجي شان مشهود شده است انگليسيها هم در هر شهري با تشكيلات كم و بيش مشابه هم مانند استقرار بانك شاهنشاهي ايجاد تلگرافخانه تاسيس نمايندگيهاي تجارتخانه هاي بزرگ كه حمل و نقل ايران را دراختيار خود دارند اعزام هياتهاي مذهبي پروتستان فعال تر از “پرسبيترين (8)” هاي آمريكايي در شمال و بي حال تر از “انگلي كان (9)” ها در جنوب بالاخره به نحوي از انحا در همه جا حاضر و ناظرند.
اين نكته نيازي به توضيح و تذكر ندارد كه اگر نفوذ روسها اختصاصا در قسمت آذربايجان و ايالت هاي كرانه خزر و خراسان قوي است در عوض هر چه به سوي جنوب ايران نزديك تر مي شويم نيرو و نفوذ انگليسيها قوي تر و پردامنه تر احساس مي شود. خليج فارس به طور دربست در دست بريتانيا است و تقريبا انحصار كشتي راني در اين دريا را اختصاصا در اختيار خود دارد. شركت “بريتيش اينديا(10)” خدمات پستي را به عهده دارد و انگلستان از طريق راههايي كه در زير به شرح آن مي پردازيم با ايران داد و ستد مي كند: از طريق بندرعباس با كرمان و مشهد از راه (بندر) لنگه با لارستان از بوشهر و محمره (خرمشهر) با استانهاي مركزي ; از طريق بصره با بغداد و مناطق غربي ايران. بوشهر در حقيقت مركز اصلي موسسات انگليسي درجنوب است: خانه نماينده انگلستان در “سبزآباد” ساختمانها و تاسيسات تلگراف كشتي مراقب بندر كه در لنگرگاه اين بندر كوچك لنگرانداخته است و آثار ديگري از اين دست همه نشان دهنده قدرت و نفوذ انگليسيها در اين منطقه هستند. بوشهر تنها شهر ايران است كه در آن زبان انگليسي رواج دائمي دارد. بازرگانان ارمني و زرتشتي كاركنان هندي زمين داران بزرگ جنوب ايران حتي گاهي بعضي از سران ايلها تحت نفوذ انگليسيها هستند. پزشك مخصوص مقر نماينده انگليس در كليه خدمات پزشكي خليج دخالت مي كند و مشاغل عمده بهداشتي را به افسران بهداري هندي سپرده است. سيمهاي تلگراف به چند شعبه تقسيم شده و تلگرافچيها جزيزه “هنگام” واقع در قسمت ورودي تنگه هرمز را به اشغال خود درآورده اند تا از آن جزيره خطوط تلگرافي را به پايگاه بندرعباس متصل كنند.
با همه اين مطالب تجارت انگليس در برابر تجارت روس دائما سير نزولي دارد. در سال 1268 لرد كرزن معاملات انگلستان و هندوستان را با ايران هفتاد و پنج ميليون ولي معاملات روسها را پنجاه ميليون (فرانك) تخمين زده بود. در سال 1280 ـ1281 آماري كه توسط كاركنان بلژيكي اداره گمركات تهيه شد صادرات انگليسي را معادل پنجاه و نه ميليون و صادرات روسي را نود و شش ميليون نشان مي دهد. در دوره عقد قرارداد روس و ايران مطابق آمار مجموع معاملات روسها بالغ بر حدود يكصد و هفت ميليون (فرانك) شده است ولي ارزش معاملات انگليسيها از مبلغ هفتاد ميليون تجاوز نمي كرد.
در شهرهاي مهم ايران كشورهاي انگلستان و روسيه قنسولهايي گماشته اند كه در واقع عاملان نفوذ و مداخله اين دو قدرت رقيب در امور داخلي ايران هستند. قنسولهاي روسي از اداره كل قسمت آسيايي روسيه و انگليسيها كه با عنوان قنسول در شهرهاي تبريز اصفهان و شيراز به طور كلي در سرتاسر ايران مشغول فعاليت اند از اداره كل سياسي هندوستان دستور مي گيرند. اين ماموران معمولا افراد دوست داشتني مهمان نواز جدي و تحصيل كرده اي هستند كه شئونات و حيثيت اروپائيان را در ميان ايرانيها خوب حفظ مي كنند. گاهي ممكن است رابطه دو مامور هم پايه رقيب با هم بسيار مودبانه و حتي كاملا دوستانه باشد اما دو موضع متفاوت آنان موجب مي گردد اوضاع محلي را عليه همديگر بشورانند و دائما در جنگي سرد و رواني به سر برند. نمايندگان رسمي روس يا انگليس در ايران غالبا مقام سرقنسولي دارند و براي حفظ و بالا بردن اهميت مقامشان معمولا اونيفورم نظامي مي پوشند و با اسكورتي مركب از قزاقان يا “سواران” هندي در خيابانها حركت مي كنند. با چنين تشريفاتي ميان عده بي شمار بزرگان و عاليجنابان ايران آنان هم به “عاليجناب” تازه از گرد راه رسيده اي مبدل مي شوند و به خوبي نيز از عهده تقليد حركات و سكنات اعيان ايراني برمي آيند. هر دو نيروي استعمارگر با انگيزه وطن پرستي دائما عليه هم بسيج مي شوند. اما ايران به اين منازعات مداوم دوجانبه سالهاست كه عادت كرده است و تعادل نسبي خود را نيز مديون برآيند عوامل نفوذي دو نيروي متقابل و تقريبا متعادل است. از شخص شاه گرفته تا هر كسي كه در اين كشور سرش به كلاهش مي ارزد زير علم روس و يا انگليس سينه مي زنند. قنسولهاي دو كشور نيز كه معركه گردانان اصلي چنين نمايش غم انگيزي هستند با به جان هم انداختن افراد و سران هر دو دسته هر قدر كه بخواهند به سود كشور متبوع خود به حد نهايت بهره برداري مي كنند. در اين جنگ پنهاني هر حيله و نيرنگي به منظور تضعيف يا خلع سلاح رقيب مشروع محسوب مي شود. ممكن است براي رسيدن به هدف سران دسته اي را از هستي ساقط كرد يا به مقام و موقعيت آنان آنچنان لطمه اي وارد آورد كه قدرت حركت و فعاليتشان سلب گردد و ديگر ياراي سربلند كردن نداشته باشند. قنسولگري ذينفع در مواقع لازم پشت و پناه طرفدارانش خواهد بود كه جانشان در معرض تهديد يا خطر واقعي است. در حكومت اسلامي كه مقررات كاپيتولاسيون و حقوق افراد مسيحي رعايت نمي شود و در آن حكومت حفظ حقوق اروپائيان از لحاظ مقررات بين المللي منحصرا متكي به مفاد يكي از موادي است كه در عهدنامه تركمان چاي گنجانيده شده در چنين وضعي پادگان كوچك روسي و يا هندي به اتكاي دولتهاي متبوع خويش تصميمات و حاكميت قنسولي را راسا اعمال مي كنند.
در تهران دو نمايندگي كه دور آنها حصار مستحكمي كشيده شده است كاركنان و عوامل بي حد و حصرشان را به منظور جانبداري از اين يا آن دسته كه به جان هم انداخته اند بسيج مي كنند. در استانها و شهرستانها هم اين ماموريت به عهده عاملان زرنگ و زبردستي گذاشته شده است. از اينجا است كه به تحريك و يا اشارت انگليسيها يا روسها مقامات ايالتي در محيطي پرتلاطم و طوفاني و آكنده از آشوب و ناآرامي دائما دست و پا مي زنند. نفوذ يكي از رقيبان آنها را مي راند. نفوذ طرف مقابل همه مساعي خود را به كار مي اندازد تا ماموران دوست را محكم بر جايشان نگه دارد. اگر نقطه اتكا و حامي هميشگي زورش براي حفظ مقامي نارسا باشد صاحب آن مقام موقتا از صحنه خارج مي گردد. شلوغي و اغتشاشات ناشي از تحريك روسها منحصرا به دست و با دخالت مستقيم قنسولهاي آنان ايجاد مي شود. اما انگليسيها براي اجراي نقشه هاي خود علاوه بر دوز و كلك نمايندگان رسمي شان از شور و حرارت مذهبي از وجود مبلغان و كشيشان و حتي از آمريكاييان پروتستان غيرسياسي نيز استفاده مي كنند. با چنين اشتغالات نامعقول كار سياست و اعمال نفوذ اروپاييان در كشورهاي مشرق زمين به فضاحت و مسخره بازي كشيده است اما در ايران فعاليت اين دو قدرت و حدود مداخله شان از اين حرفها هم گذشته و بايد گفت الحق بوي گند كثافت كاري آنان فضاي سرتاسر شهرها را فراگرفته است.
رقابت و چشم و هم چشمي روس و انگليس در هيچ نقطه ايران به اندازه راه سيستان شديد و چشمگير نيست. ايالت بزرگ خراسان يكي از ثروتمندترين استانهاي ايران است. اين ايالت در مرز افغانستان واقع شده و روساي طوائف در مناطق مختلف آن ـ كه اغلب سمت و مقام موروثي دارند ـ جمعيتي متشكل از فارس ترك عرب و بلوچ را اداره مي كنند. در انتهاي خراسان واحه سيستان واقع شده است كه رود هيرمند بعد از جذب آبهاي همه كوههاي افغانستان وارد خاك اين منطقه مي شود و به هرز مي رود. موقعيت جغرافيايي و منابع غني سيستان سراسر اين منطقه را به صورت پايگاه مناسب براي عملياتي عليه هندوستان و سواحل درياي عمان و حتي عليه خراسان و آسياي مركزي درآورده است. چه در طرح هاي تعرضي و چه در نقشه هاي تدافعي در هر دو حالت سيستان بزرگ ترين هدف و مركز رقابت انگليس و روس است. هر دو قدرت مجدانه تلاش مي كنند پوست و پلاس عوامل نفوذي خويش را زودتر از قواي رقيب در اين واحه پهن كنند. در حاليكه انگليسيها و هنديها راه كاروان روي از خلال بلوچستان احداث كرده اند و خط تلگرافي نيز كشيده اند كه از طريق كرمان و يزد امتداد يافته و به سيمهاي تلگراف هند و ايران در كاشان متصل مي گردد و علاوه بر آنها درصدد احداث خط راه آهني نيز برآمده اند كه ريل گذاري آن در ميان “كويته” و “نوشكي” به پايان رسيده است روسها هم بي كار ننشسته اند دست روي اداره كردن تلگراف آن قسمت از ايران گذاشته اند كه از مشهد به نصرت آباد كشيده شده است همچنين در برابر تجارت و داد و ستد هنديها از امتياز در دست گرفتن خدمات گمركي و بهداشتي برخوردارند و توانسته اند دامنه نفوذ تجارتي خود را تا سيستان وسعت بخشند. اهميت سوق الجيشي جاده خراسان تا سيستان كه در جنب آن افغانستان را هم مورد تهديد قرار مي دهد در خور آن بود كه حتي ناچيزترين ايستگاهها شاهد و ناظر منازعه روسها و انگليسيها باشند و در سرتاسر آن قنسولان افسران پزشكان قزاقان و “سواران” به جان هم بيفتند.

سازش دو رقيب
انگلستان و روسيه با همه اين مسائل از ايام قديم به صلح و ساخت و پاخت در آسيا عادت دارند. در طي سالهاي سراسر قرن اخير به مجرد آنكه رقابت آنان به جاهاي باريك مي انجاميد يا منجر به بروز حوادث ناجور و غيرمنتظره اي در منطقه مي شد بدون درنگ هر دو قدرت با هم كنار مي آمدند تا با كمك همديگر آتش آشوب را خاموش كنند. اولين سازش سياست انگلستان و روسيه در مسئله مربوط به ايران در سال 1213 به وقوع پيوست (11) و هر دو كشور طي بيانيه اي ضمن قبول دوام سلطنت تعهد نمودند تماميت ارضي و استقلال ايران را محترم بشمارند. بعد از آن بارها بيانيه هاي مشابه ديگري نيز صادر شد و يادداشتهايي در اين مورد مبادله گرديد. در ماههاي اول سال 1906 بحران هاي اقتصادي ايران و احتمال مرگ قريب الوقوع مظفرالدين شاه دوباره موجبات نزديكي انگليس و روس را فراهم آوردند ولي اين بار پيشرفت نفوذ بازرگاني و بغرنج بودن ساير مسائل ايجاب مي كرد كه به توافقهاي مشخص تر و كامل تر دست يابند. نظر به اينكه انگلستان دست پري داشت مي خواست سياست خود را از قيد مراقبت ايران رها سازد. روسيه نيز كه درگير انقلاب داخلي اش بود بدش نمي آمد وضع موجود قابل تحمل را تحكيم بخشد و هر امتيازي كه مي شد در آن وقت گرفت بگيرد و كسب بقيه امتيازات را به فرصت هاي مناسبي درآينده موكول نمايد.
حفظ تماميت ارضي و استقلال ايران اصل دروازه هاي باز پوشش قرارداد 9 شهريور 1286 قرار گرفت. (12) در تحديد حدود مناطق نفوذ انگلستان به سهم كوچكتر سيستان و مكران يعني دو ايالت ناچيز قناعت ورزيد. اما همين دو ايالت از ارزش و اهميت سوق الجيشي بسيار بالايي برخوردار بودند و امنيت هند و دسترسي به آبهاي درياي عمان را كاملا تضمين مي كردند. بقيه قسمتهاي جنوبي ايران كه در آن نفوذ انگلستان مسلط بود خارج از منطقه نفوذ اين كشور اعلام گرديد. منطقه اي كه زير نفوذ روسيه شناخته شد با اصفهان و يزد كه در فعل و انفعالات بعدي تسري مناطق نفوذي به سرزمينهاي مزبور نيز مورد توجه است جز زيباترين استانهاي ايران به شمار مي روند و در آن سوي مرزهايي قرار داشتند كه زير چتر تجارت روسها درآمده بودند. منطقه زير نفوذ روسها شامل قصر شيرين نيز مي شود كه قرار است به طور قطع شبكه راه آهن ايران در آينده در آن نقطه به راه آهن بغداد بپيوندد. بالاخره اين دو قدرت درباره اصل استقلال ايران محدوديتي قائل نيستند مگر آنكه بخواهند “به منظور اجتناب از دخالت نيروي ثالث” يك نظارت مالي مستقر كنند يعني در مواقعي كه احساس كنند حكومت ايران درصدد گرفتن وام از بانكهاي آلمان است از چنين اقدامي ممانعت به عمل آورند.
تحول آرام و حركت روسيه به سوي آزادي اوضاع سياسي ايران را نيز براي تحول و انقلاب مساعد مي گرداند. درباره انگلستان نيز بايد گفت ايجاد دولتهاي حدفاصل در مرزها يكي از اصلهاي ثابت سياست اين كشور در مورد هندوستان است. چون سرزمين هند نياز به حائل قابل اطميناني دارد كه مانع از رسوخ انديشه ها و نفوذ نيروهاي زيانبخشي عليه تسلط حساس و شكننده انگليسيها باشد. در بيابانهاي ايران روي سواحل خليج فارس در دره هاي دجله و فرات حتي در قسمت هاي مركزي اروپا نيز انگلستان مجبور است همواره به فكر حفظ و حراست نظم و آرامش در مستملكات آسيايي اش باشد. ايران با اغتنام از فرصت درصدد سودجويي از اشتغالات انگليسيها كه همه دار و ندار خود را در گرو سكون و آرامش در هند مي بينند برآمده من عمدا عبارت دار و ندار را به كار بردم و نگفتم كه توسعه و گسترشش را چون اگر انگلستان و روسيه توانسته اند درباره ايران با هم به توافق و سازش برسند لابد به اين جهت است كه هر دو در انتظار ظهور و تسري هرج و مرج و آشوب مورد دلخواه در داخل مرزهاي اين سرزمين هستند. بر كسي پوشيده نيست كه قيام ايران و اصلاحات اروپايي وارش در قفقاز و هند نيز اثر خواهد گذاشت. از تفليس تا انتهاي خزر مردمي زندگي مي كنند كه همه ترك زبان و شيعي مذهب اند. هم ريشه و هم زبان با مردمي كه در شمال غربي ايران سكونت دارند.
در شبه جزيره هند هم شيعيان گروه عظيم و ارزنده اي را تشكيل مي دهند: فرهنگ ايراني از چندين قرن پيش در ميان بوميان آن سرزمين و طبقات تحصيل كرده شان اثري عميق گذاشته است. در صورتي كه اصلاحات در ايران موفقيت آميز باشد قفقاز و هند به پيروي از مردم ايران در معرض انقلاب قرار خواهند گرفت.
در هر حال انقلاب ايران بعد از توافق انگليس و روس ظاهرا آخرين فرصت اقدام را در اختيار مردم اين كشور قرار داده است.
بي قيدي مردم و عدم استحكام مصالح ساختماني موجب شده است كه همه كشورهاي مشرق زمين ظاهر ويران و منظره غم انگيز داشته باشند. اما در هيچ منطقه اي مانند فلات ايران اين ويراني و غم انگيزي مناظر چشمگير نيست: خانه ها در حال فروريختن كوچه ها كثيف و متروك كاشيهاي روبناي مسجدها و مقبره ها پوسيده و تبديل به گرد و خاك شده است. با اين وجود در كنار اين خرابه ها آثار فرهنگ غني و افتخارآفرين توام با نشانه هايي از هوش و ذوق تلطيف شده احساسات ميهن پرستانه شديد بالاتر از همه اينها پديده اي منحصر به فرد در دنياي اسلام يعني ملي گرايي آگاهانه و انسجام يافته اي جاي جاي در همه نقاط مشاهده مي شود و اين مشاهدات از بذر بارآور آينده اي شكوفان نويد مي دهد.

پي نويس ها:
1 ـ جنگ روسيه و ژاپن در1283 كه به شكست روسها انجاميد.
2 ـ انقلاب مشروطيت.
3-M. Lazare Poliakoff.
4 ـ اسم “ماورا قفقاز” را كه اروپاييان مصطلح كرده اند از نظر آنان صحيح است ولي از نظر ما ايرانيان درست تر آن است كه بگوييم اين سوي قفقاز. م.
5 ـ اروند رود.
6 ـ خرمشهر.
7 ـ اراك.
8-Presbyterien.
9-Anglican.
10-British India.
11 ـ در اين تاريخ محمد ميرزا فرزند عباس ميرزا نايب السلطنه كه با تحميل روسها به وليعهدي انتخاب شده بود با درگذشت فتحعلي شاه به سلطنت رسيد و مورد حمايت روسيه و انگلستان قرار گرفت.
12 ـ منظور قرارداد شومي است كه در “سن پطرزبورگ” ميان انگليس و روس بسته شد و به موجب آن ايران را به سه منطقه نفوذ ميان خود قسمت كردند. اين قرارداد را ايزولسكي به نمايندگي دولت روسيه و سرآرثرنيكلسن به نمايندگي بريتانياي كبير امضا نمودند.