حزب ملل اسلامي
حزب ملل اسلامي نام يكي از نخستين گروههاي مبارز مسلماني است كه در مبارزه با حكومت پهلوي مشي مسلحانه را برگزيده بود.
حزب ملل در اسفند 1340 به رهبري سيدمحمدكاظم موسوي بجنوردي و با ياري كساني چون ابوالقاسم سرحدي‌زاده، محمد‌جواد حجتي كرماني، سيد‌محمد مير‌محمد صادقي، سيد‌حسن طباطبايي، عباس دوزدوزاني، محمد‌كاظم سيفيان و سيد‌اصغر قريشي پايه‌گذاري شد. اين حزب عمدتاً از دانشجويان و دانش‌آموزان تشكيل شده بود و سن بيشتر اعضاي آن به 25 سال نمي‌رسيد. بجنوردي، رهبر حزب هنگام تأسيس حزب ملل اسلامي، نوزده ساله بود. اعضاي حزب جواناني متدين بودند كه با انگيزه‌هاي ديني پا به ميدان مبارزه مسلحانه با حكومت پهلوي مي‌گذاشتند.
مؤسسان حزب ملل اسلامي در نخستين جلسات حزبي، برنامه‌ها و اهداف حزب را در زمينه‌هاي اقتصادي، قضايي، فرهنگي و سياسي، در 65 ماده تصويب كردند. براندازي رژيم شاهنشاهي پهلوي و پايه‌گذاري حكومتي اسلامي، مهم‌ترين هدف بنيان‌گذاران اين حزب بود. آنها آرمان برقراري حكومتي واحد ميان تمام كشور‌هاي اسلامي را در سر داشتند.
حزب ملل اسلامي براي رسيدن به اهداف خود سه مرحله را در برنامه خود گنجانده بود: 1ـ مرحله ازدياد و تعليم 2ـ مرحله استعداد و آمادگي 3ـ مرحله ظهور.
در مرحله اول ايجاد هسته‌هاي اوليه حزب، عضوگيري و انسجام حزب مدنظر بود. در مرحله استعداد بايد با ايجاد سازماني نظامي، كليه افراد آموزش نظامي مي‌ديدند و پس از جمع‌آوري سلاح و مهمات، در مرحله سوم موجوديت حزب اعلام مي‌شد و مبارزات مسلحانه و درگيري نظامي با رژيم پهلوي آغاز مي‌گرديد. مرحله ظهور، خود داراي سه مرتبه بود. در گام اول موجوديت حزب اعلام مي‌شد. در مرتبه دوم عمليات تخريبي در دستگاههاي مهم دولتي از قبيل مجلس، وزارتخانه‌‌ها و مراكز دولتي انجام مي‌يافت و در نهايت آغاز مبارزه مسلحانه تمام عيار تا پيروزي و برقراري حكومت اسلامي مورد نظر حزب ملل بود.
حزب ملل اسلامي براي در امان ماندن از ضربات ساواك، ساختاري ويژه در نظر گرفته بود و قرار بود هر يك از اعضا از ميان مقامات بالاتر حزبي تنها مسئول مربوطه را شناخته و از آشنايي آنها با ديگر مقامات بالاتر جلوگيري شود. در رأس نمودار سازماني حزب ملل، رهبر و كميته مركزي قرار داشت. كميته مركزي چند شبكه را هدايت مي‌كرد، هر شبكه از دو گروه و دسته تشكيل مي‌شد. هر دسته داراي دو شاخه بود و هر شاخه در ذيل خود دو واحد داشت. هر واحد با دو مدرسه در ارتباط بود و در نهايت در هر مدرسه چند كلاس حزبي وجود داشت.
ارگان حزب ملل اسلامي، ماهنامه خلق بود كه از بهمن 1343 تا زمان فروپاشي يعني مهر 1344، در 9 شماره چاپ و بين اعضا منتشر شد. پرچم سرخ رنگ با ستاره‌اي هشت پر در داخل يك دايره سفيد، نشان حزب بود.
حزب ملل اسلامي، پيش از آنكه فعاليتهاي نظامي و مبارزات مسلحانه خود را آغاز كند توسط شهرباني و ساواك كشف شد. شب بيستم مهر 1344، محمدباقر صنوبري يكي از اعضاي حزب، در مأموريتي كه براي عضوگيري به شهر ري رفته بود، هنگام بازگشت در اواخر شب مورد سوء‌ظن مأموران شهرباني قرار گرفت و دستگير شد و مورد بازرسي قرار گرفت. هنگامي كه آنها مشغول بررسي محتويات كيف‌دستي وي بودند، صنوبري در يك لحظه كيف را از دست آنها كشيده و حين فرار، آن را به بام يكي از ساختمانهاي اطراف پرتاب كرد. نيرو‌هاي شهرباني، صنوبري، را دستگير و كيف را نيز پيدا كردند. كيف حاوي مدارك حزبي و ماهنامه خلق بود. بدين ترتيب وجود حزبي مخفي براي مأموران مسجل شد. صنوبري، مدتي زير شكنجه‌هاي مأموران مقاومت كرد تا دوستانش مخفي شوند و در نهايت نام يكي ديگر از اعضا و پس از آن آدرس دفتر مركزي حزب در خيابان ري به دست مأموران افتاد. با كشف دفتر مركزي، كليد كدها و رموز تشكيلاتي، نام افراد و ديگر اطلاعات محرمانه حزب، لو رفت. رهبر و ديگر اعضاي حزب پس از اطلاع از موضوع، به كوههاي دارآباد در شمال تهران رفته مخفي شدند اما مخفيگاه آنها نيز كشف شد و پس از درگيري مختصري كه در شب 24 مهر 1344 بين مبارزين و مأموران رخ داد و در نهايت همگي دستگير شدند.
حكومت پهلوي خبر كشف حزب ملل اسلامي را براي انجام تحقيقات بيشتر سه ماه مسكوت گذارد. اخبار و جزئيات كشف و دستگيري اعضاي حزب ملل در اواخر دي ماه 1344 در روزنامه‌ها منتشر شد و بازتاب وسيعي يافت.
محاكمه 55 نفر عضو حزب ملل اسلامي در دو دادگاه عادي و تجديد‌نظر برگزار شد رهبر حزب به اعدام و بقيه به حبسهاي ابد و سه تا ده ساله محكوم شدند. با تلاشهاي برخي روحانيون ـ مانند آيت‌الله سيد‌محسن حكيم كه نامه‌اي براي شاه فرستاده بود ـ كنفدراسيون دانشجويان خارج از كشور، و نامة ژان پل‌سارتر، رئيس كميته دفاع از زندانيان سياسي رژيم پهلوي به ناچار حكم اعدام بجنوردي، رهبر حزب را به حبس ابد تغيير داد.
حزب ملل اسلامي با اينكه بيش از چند سال دوام نياورد و هنوز در مراحل اوليه شكل‌گيري بود كه متلاشي شد و راه درازي تا رسيدن به اهداف خود داشت، اما نگرانيهاي مهمي براي رژيم پهلوي به دنبال آورد. حكومت وقت كه پس از انقلاب سفيد با تبليغات گسترده خود سعي داشت مردم را موافق با رژيم جلوه دهد و در سايه همين تبليغات مبارزات اسلامي مذهبيون و روحانيت را ارتجاع سياه مي‌ناميد و قيام 15 خرداد را به عوامل خارجي چون جمال عبدالناصر منسوب مي‌كرد، از تشكيل چنين حزبي مخفي و مسلح، ضربه سختي خورد.
برخي از اعضاي حزب ملل پس از آزادي از زندان فعاليتهاي خود را از سر گرفتند و با تشكيل حزبي تحت عنوان «حزب‌الله» و با همان مواضع حزب ملل، مبارزات خود را ادامه دادند. برخي ديگر از اعضا نيز به سازمان مجاهدين خلق پيوستند. با نزديك شدن به آخرين روزهاي حيات حكومت پهلوي، ديگر اعضاي حزب ملل اسلامي از جمله رهبر حزب از زندان آزاد و در كنار قيام مردمي قرار گرفتند.