آسیب شناسى اقتصادى انقلاب اسلامى از دیدگاه استاد شهید مرتضى مطهرى

که همین امر زمینه براندازی و زوال حکومت را به وجود خواهد آورد فقر و تهیدستی مردم نقش بسیار مهمی در بریدن آنان از حکومت دارد و باعث می شود حکام و سردمداران از چشم مردم بیفتند و نفرت آنان را در دل خود بکارند. تا به اقتضای زمان مناسب از خود آشکار نموده و بروز دهند لذا حکومت باید با اقدامات مناسب و برنامه ریزی کوتاه مدت و دراز مدت اجازه ندهد از این زاویه رابطه اش با مردم خدشه دار گردد اسلام به عنوان یک دین جامع نگر به نیازمندیهای مادی ومعنوی انسان توجه دارد حمایت از محرومان و مبارزه با اختلاف طبقاتی در راس برنامه های اجتماعی و اقتصادی آن قرار دارد از جمله وظایف حکومت اسلامی و موارد مصرف بیت المال مسلمین حمایت مالی مستمر از فقرا و مساکین و به طور کلی کلیه کسانی است که به هردلیل از تامین معاش و زندگی شایسته بازمانده اند از آنجا که اقتصاد در اسلام وسیله است و از وسیله انتظاری جز کارایی بهتر در راه وصول به هدف نمی توان داشت لذا اهداف برنامه های اقتصادی اسلام چیزی جز فراهم کردن زمینه مناسب برای بروز خلاقیت ها و شکوفایی استعدادهای انسانی نیست به همین جهت تامین امکانات مساوی و ایجاد کار برای همه افراد و رفع نیازهای ضروری جهت استمرار حرکت تکاملی برعهده حکومت اسلامی است در نتیجه اقتصاد در خدمت انسان است نه انسان در خدمت تولید و اقتصاد. بنابر این در کنار برآورده ساختن نیازهای مادی انسان، جریان رشد و تامین استقلال اقتصادی جامعه و نفی هرگونه وابستگی و اسارت اقتصادی ریشه کن کردن فقر و محرومیت از مهمترین اهداف اقتصاد اسلام است.

آثار فقر اقتصادی در جامعه
آثار منفی فقر اقتصادی در جامعه عبارتند از:
1- فقر اقتصادی عامل نارضایتی همگانی است که نهایتا نابودی حکومت و جامعه را در پی دارد لذا حضرت علی (ع) در یک تقسیم بندی کلی جامعه را به دو گروه خاص و عام تقسیم می کند و در نامه اش به استاندار خود مالک اشتر از او می خواهد که خشنودی عامه را سرلوحه اداره جامعه قرار دهد نه رضایت خواص و افراد متمکن را زیرا ناراحتی خواص مشکل حادی نمی آفریند و اگر هم مشکل آفرین باشد قابل حل خواهد بود ولی نارضایتی عامه مردم با رضایت خاص از حکومت قابل حل نیست.
2- فقر اقتصادی عامل گریز از دین و تشویق اندیشه وبدبینی در جامعه است لذا امام علی (ع) در توصیه به فرزندش از او می خواهد که از فقر به خدا پناه ببرد.
فقر اقتصادی بلای دین و موجب رشد بزهکاری ها و ناهنجاری های اخلاقی درجامعه بدبینی، سوءظن، حسادت، بغض و کینه، دزدی، چپاول، ناامنی و... شمرده می شود اساسا عامل پریشانی اذهان و اضطراب جامعه است لذا اگر هر حکومت و یا جامعه ای بخواهد از مسائل یاد شده رهایی پیدا کند باید معضل فقر اقتصادی را حل کند وقتی که دین و ایمان و کمالات معنوی در انسان افول کند اصول اخلاقی و ارزشهای انسانی در او کم رنگ رو کج روی. کج اندیشی در او راه می یابد.
در این میان با عقلی سرگردان چگونه می توان مسائل ومشکلات فردی و اجتماعی را حل و راههای رشد و توسعه را طی کرد؟ سرانجام با بودن عداوت و دشمنی در بین مردم آسایش و امنیت از جامعه رخت برمی بندد و رفته رفته جامعه در جهل و عقب ماندگی غوطه ور می گردد.
3- فقر اقتصادی آفتی است که عقیده، ایمان، اخلاق، رفتار، فکر و اندیشه را در حوزه های فردی و اجتماعی تحت تاثیر قرار می دهد و مسیر حرکت جامعه را از اعتدال خارج می کند. انسان فقیر به دلیل فقر و محرومیت به خصوص اگر در کنار او ثروتهای زیادی انباشته شده باشد به عدالت الهی شک می کند و به تدریج پایه های اعتقادی و اخلاقی او سست می گردد.
4- با گسترش دامنه فقر اقتصادی در جامعه پشتوانه های دفاعی حکومت ضعیف می شود لذا تاکید امام علی (ع) بررسیدگی به امور معیشتی عموم مردم و توجه حکومت به آنان است نه خواص که در پیشامدهای سخت روزگاری کم صبرترین افراد هستند توده مردم ستون دین و جمعیت آماده دفاع بر ضد دشمنان هستند لذا توصیه حضرت علی (ع) توجه به لایه های زیرین جامعه از جمله نیازمندان و مسکینان و کمک به آنان است.
5- فقر اقتصادی عامل ناامنی اجتماعی است مطالعات مختلف نشان می دهد که بسیاری از بحرانهای اجتماعی ومفاسد و ناامنی ها نتیجه فقر اقتصادی است که به صورت نهان یا آشکار در جوامع وجود دارد.
6- ضعف نهاد اقتصادی باعث آسیب پذیر شدن نظام می شود.
نظام مطلوب نظامی است که نهادهای اجتماعی را با وضع اعتدال به سلامت برساند اگر یک نظام نتواند نهادهای اجتماعی را در حد اعتدال و سلامت نگه دارد آفت زده می شود و پایه های آن نظام را سست می کند یکی از این نهادها نهاد اقتصادی می باشد یکی از اهداف مهم این نهادها تامین معیشت مردم است اگر نظامی بتواند اعتدال در این سازمان پدید آورد و عملکرد مطلوبی را ارائه دهد مردم از این نظام رضایت خواهند داشت و جای حاضر خواهند شد تا برای دوام آن سختی ها را نیز تحمل نمایند اما اگر مجموعه دستگاههای اقتصادی کشور نتوانند نیازهای مردم را تامین نمایند. و روز به روز گرانی تورم بیکاری و سایر مظاهر بی اعتدالی در نظام اقتصادی افزایش باید به طور طبیعی مردم از این نظام ناراضی خواهندشد. زیرا نخستین نیازی که هر جامعه احساس می کند نیازهای مادی است درصورت عدم تامین این نیازها درنتیجه ایجاد نارضایتی میان مردم و دولت شکننده خواهدشد و به اصل نظام ضربه وارد خواهدشد. یکی از نقطه های آسیب پذیری جامعه نهاد اقتصادی است.
با این مقدمه مهمترین آسیب اقتصادی انقلاب اسلامی ایران از دیدگاه استاد شهید مرتضی مطهری عبارتنداز:

1- عدم امنیت اقتصادی
یکی از اهداف حکومت دینی اصلاح روابط طبقات مختلف جامعه است حکومت با طرفداری از مظلوم به احقاق حق وی از ظالم در هر مقام و منصبی که باشد می پردازد و امنیت جامعه را به نحوی تنظیم می کند که طبقات مختلف جامعه به یک دیگر تعدی نکنند البته این امنیت دوطرفه است یعنی از سویی باید سرمایه های مردم از امنیت کامل برخوردار باشد و کسی به آن تعدی نکند و از سوی دیگر در صورت تعدی شخص متمول به حقوق ضعیف حکومت موظف به دفاع از اوست. شهید مطهری درباره حفظ امنیت سرمایه و اجتماع می گوید: حضرت علی(ع) در آن فرمانی که به مالک اشتر نوشته است جمله ای دارد که عین آن در اصول کافی هم هست به او می گوید مالک تو باید به گونه ای حکومت بکنی که مردم ترا به معنای واقعی تامین کننده امنیتشان و نگهداری هستی و مالشان و دوست عزیز خودشان بدانند و درباره تامین امنیت قضایی برای تمامی طبقات به ویژه قشر آسیب پذیر و ضعیف آورده است که حضرت امیرالمؤمنین(ع) می فرماید که من این جمله را نه یک بار بلکه مکرر از پیغمبر خدا شنیدم که فرمودند:
«که جامعه ای به مقام قداست نمی رسد مگر این که آن وقت که وضع به این منوال باشد که ضعیف حقش را از قوی بگیرد بدون لکنت درآن وقتی که ضعیف درمقابل قوی می ایستد لکنتی در بیانش وجود نداشته باشد این شامل دو مطلب است یک اینکه مردم به طور کلی روحیه ضعیف و زبونی را از خود دور کنند و درمقابل قوی هر اندازه هم قوی باشد بایستد لکنت به زبانشان نیفتد ترسی نداشته باشند که ترس از جنود شیطان است و دیگر اینکه در نظامات اجتماعی باید طوری باشد که در مقابل قانون قوی و ضعیفی وجود نداشته باشد. (1)

2- شکاف طبقاتی
استاد شهید مطهری در جای دیگر به دفاع از حقوق مظلوم و از بین بردن فاصله طبقاتی را هدف حکومت علی(ع) ذکر می کند حضرت علی(ع) از آن جهت خلافت را به عهده گرفت که جامعه به ظلم و مظلوم و مرفه و محروم تقسیم شده بود.
حکومت اسلامی مبتنی بر جهت دهی حرکت جامعه در مسیر الهی است لذا اهداف حکومت اسلامی ناظر برجریان بخشی اهداف الهی درعرصه های مختلف نظام اجتماعی است (2 اختلاف طبقاتی و شکاف میان توانگر و تهیدستان یکی از خطرهای تهدیدکننده پایداری نظامها می باشد. برخی از دانشمندان اعتقاد دارند که شرط لازم و اساسی وجود یک نظام مردم سالار و دارای پایگاه اجتماعی مستحکم وجود اقتصاد شکوفاست. اقتصادی که در آن اکثر قریب به اتفاق جامعه از رفاه نسبی بهره ببرند ومعتقد باشند که اقتصاد اساسا با ثبات است به عبارت دیگر این گروه از اندیشمندان بر این باور هستند که نه تنها بهبود اقتصاد شهروندان مهم است بلکه اطمینان آنها از اینکه پایگاه اقتصادی خود را از دست نخواهد داد یا تغییرات ناگهانی اقتصادی بر آن تاثیر نخواهدگذاشت نیز دارای اهمیت است.

برخی عوامل به وجود آورنده یا تشدیدکننده شکافهای طبقاتی عبارتند از:
1- توزیع نابرابر ثروت در سطح شهروندان- تمرکز و تکاثر از سویی و فقر و مسکنت از سوی دیگر
2- توزیع نابرابر امکانات و درآمدها در سطح مناطق جغرافیایی تبعیض بین مناطق و عدم رشد متناوب و هماهنگ مناطق مختلف
3- انحصارات اقتصادی و عدم رونق تعاونیها
4- خصوصی سازی بی برنامه و بدون نظرات و کنترل
5- نظام مالیاتی ناکارآمد و توان فرار سرمایه داران از دادن مالیات
6- سوءاستفاده از اموال عمومی و دولتی و موارد دیگر ذکر شده در سال 49 قانون اساسی
7- نظام غیرعادلانه حقوق و دستمزد و دستمزدهای کلان عده ای محدود و دستمزدهای نامتناسب اکثریت
8- فاصله گرفتن مسئولان از مردم به جهت سطح زندگی و اینکه خاستگاه مسئولان اقشار متوسط و پایین جامعه نباشد که با درد و رنج آنان آشنا باشند و یا اینکه تغییر موضع و جایگاه طبقاتی بدهند.
9- اشرافی گری مسئولان و تسری آن در بین مردم
10- عدم شایسته سالاری در تصدی مسئولیتها اعمال باند بازی تبارگماری و خانواده سالاری و تمرکز مسئولیت در دست عده ای معدود و عدم چرخش نخبگان و مدیران ضمن دامن زدن به فساد اداری باعث سرخوردگی مردم به ویژه جوانان شایسته می شود. (1)

3- وابستگی اقتصادی
از آنجایی که وابستگی اقتصادی در آسیب انقلاب اسلامی می تواند تاثیر جدی داشته باشد بنابراین هم حضرت امام خمینی بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران و هم حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب و هم استاد شهید مرتضی مطهری بر این امر تاکید فراوان داشته لذا شهید مطهری در این زمینه می فرمایند:
«همانطور که درباره یک فرد مسئله استقلال و عدم استقلال مطرح است درباره جامعه و کشور نیز به طریق اولی چنین مسئله ای مطرح است در زمان ما مسئله بردگی مسئله ارباب رعیتی دیگر به شکل قدیم مطرح نیست اما در سطح کشور ما روابط آقایی و بندگی به شدت رواج دارد نگاهی به نقشه سیاسی جهان نشان می دهد که پاره ای از کشورها آقا هستند و در مقابل کشورهایی هم قرار دارند که اسماً مستقل هستند اما عملا تحت سیطره کشورهای دسته اول قرار دارند. در زمینه استقلال اقتصادی هم شاهد بودیم که اینها کشاورزی و دامداری خود را تقلیل داده تا گندم و شکر و گوشت و... را از خارج وارد کند محکوم بود که صنایع مونتاژ و مصرف کننده طفیلی غرب را داشته باشد در زمینه مواد غذایی بنا به اعتراف روزنامه های خود رژیم حتی نود و پنج درصد احتیاجات کشور از خارج وارد می شد و در هیچ موردی نبود که ما بتوانیم به خود اتکاء کنیم آنچه که ما در سابق دچارش بودیم نوعی اسارت و بندگی بود نه تنها در مسائل اقتصادی ما را وابسته کرده بودند بلکه در سایر زمینه ها آنها بودند که برای ما تعیین تکلیف می کردند لذا حضرت امام خمینی در همان اوایل اقامتشان در پاریس مکرر در اعلامیه ها که به ایران می فرستادند مردم را تشویق به کشاورزی و به خصوص کشت گندم می کردند. (2)

جمع بندی:
با توجه به این که انقلاب اسلامی در مرحله سازندگی قرار دارد و اقتصاد و زندگی مادی دارای اهمیت زیادی می باشد حضرت امام خمینی سه نگرانی د رحوزه اقتصاد داشت یکی توجه به اقتصاد و توسعه طلبی به سودمداری و دنیاگرایی تبدیل شود دوم اینکه برای رسیدن به توسعه اقتصادی به بیگانه وابسته بشویم و سوم آنکه توسعه منجر به طبقاتی شدن جامعه منجر گردد بنابراین مهمترین آسیب های اقتصادی از دیدگاه حضرت امام خمینی عبارتند از:
1-وابستگی اقتصادی عمده ترین عامل شکست انقلاب وابستگی به بیگانگان می دانند
2-بیکاری و کم کاری که باعث اجحاف به مردم شود ممکن است باعث قهر و غضب خداوند شود
3-رفاه طلبی و رفاه زدگی که دارای آثار سوئی در جامعه می باشد مانند تقدم رفاه بر اصول اسلامی و انقلاب وتقدم رفاه طلبی بر مسئولیت های دینی و اخلاقی و وابستگی به قدرت های بزرگ
4-عدم رسیدگی به فقرا و اقشار کم درآمد
و از دیدگاه مقام معظم رهبری:
در توسعه اقتصادی نباید تقلید کورکورانه از مدل های توسعه وارداتی کرد توسعه باید درونی و براساس نیازمندی های جامعه باشد نه براساس نیاز و خواست قدرت های بزرگ و باید توسعه اقتصادی همراه با عدالت باشد بدون عدالت توسعه نه تنها برای جامعه مفید نخواهد بود، بلکه برای جامعه مضر هم می باشد. بیکاری و گرانی مشکل اساسی مردم است که باید دولت برای حل مشکل برنامه کوتاه مدت و بلندمدت داشته باشد و همینطور تعطیلات طولانی و بی دلیل و بی منطق در اول سال که برای جامعه بسیار مضر است و از آسیب های مهم مفاسد اقتصادی و رانت خواری که در جامعه آثار سوء فراوانی دارد. ازجمله اینکه باعث فقیر شدن فقرا وگسترش فساد در سطح جامعه می گردد و عدم اجرای عدالت اقتصادی که رسیدن به آن بزرگترین مسئولیت است و در نهایتاً تکاثر و تجمل گرایی و روحیه اشرافی گری داشتن برای انقلاب اسلامی از خطرات جدی می باشد. اما ازنظر شهید مطهری فقر اقتصادی عامل نارضایتی مردم می شود که در نهایت نابودی حکومت و جامعه را درپی دارد و باعث ازبین رفتن عقیده و ایمان و اخلاق و رفتار و فکر و اندیشه در حوزه های فرد و اجتماعی می شود و عدم امنیت اقتصادی و سرمایه گذاری در جامعه و شکاف طبقاتی از آسیب های مهم انقلاب می باشد اما عواملی که شکاف طبقاتی را وجود یا شدت می دهند ازجمله خصوصی سازی بدون برنامه و بدون کنترل و رانت خواری و سوءاستفاده از اموال عمومی و دولتی و توزیع نابرابری ثروت و امکانات در سطح مناطق جغرافیایی و وابستگی را می توان نام برد.

پی نوشتها:
1- دولت فرهنگ دینی با تأکید بر دیدگاه های استاد شهید مطهری حسن علیزاده، انتشارات عرش
2- محمدرضا، مجیدی، ده گفتار پیرامون انقلابی اسلامی

 تاریخ انتشار در سایت: ۲۲ اردیبهشت ۱۳۸۸  منبع: / روزنامه / کیهان ۱۳۸۸/۰۲/۰۲  نقش ها نویسنده : مهدی حیدری کبیر  عناوین  / اقتصاد و صنعت / اقتصاد / اقتصاد جهان / اقتصاد آسیا / اقتصاد ایران / مطالعات اجتماعی / انقلاب / انقلاب های جهان / انقلاب اسلامی ایران / مرتضی مطهری رسته: 3
منابع:
1- نهج البلاغه فیض الاسلام
2- ده گفتار پیرامون انقلاب اسلامی محمدرضا مجیدی