آشنایى اجمالى با حرکتهاى سیاسى علما و روحانیون
گفته‌اند هنگام گذشتن از یکى از شهرها براى رفتن به جنگ، مردم آب آن حوضى را که او از آن وضو ساخته بود را به تبرک بردند، اما پس از شکست و با تبلیغات معاندان چنان شد که در همان شهر بر روى او آنقدر آب دهان انداختند که همانجا از شدت ناراحتى جان سپرد.
حرکت‌حاج ملا على کنی(1306 -1220 هـ)
او در اواخر دوره حکومت‌شاهان قاجار مى‌زیست. یکى از حوادث دوره ایشان رواج تشکیلات فراماسوزى(فراموشخانه) در ایران بود. این مرجع عالیقدر از اقتدار سیاسى و ابهت دینى فراوانى برخوردار بود. وى علاوه بر تدریس و تالیف با خیانت‌هاى ناصر الدین شاه مبارزه کرد و حکم تکفیر فراماسون‌ها را صادر نمود و در جهت لغو قرار داد استعمارى رویتر کوشید. او در راه کمک به محرومان جامعه و اصلاح امور آنان از هیچ کوششى دریغ نداشت.
حرکت میرزاى شیرازى(1312 -1230 هـ: ) سید محمد حسن شیرازى یکى از بزرگان علماست که حرکت او در طول تاریخ شیعه به یاد ماندنى و مثال زدنى است. او با یک سطر نوشته خود استعمار پیر انگلیس را به لرزه انداخت. از آن پس استعمار متوجه قدرت دین و علماى دینى در ایران شد و در راه تضعیف این جایگاه مصمم شد. میرزا حکم تحریر تنباکو را صادر فرمود و این پیمان استعمارى را در هم شکست. همچنین ملکه انگلستان را نسبت‌به جنایات عمال او در کشور اسلامى افغانستان تهدید کرد. علاوه بر اینها به رونق علمى و اجتماعى شهر سامرا و تاسیس اماکن رفاهى در آن شهر پرداخت. مدرسه تربیت مبلغ را تاسیس کرد و آثار ماندگارى از حرکت‌خود بر جاى نهاد.
حرکت‌سید جمال الدین اسد آبادی(1314 -1245 هـ)
این مرد بزرگ از جمله علماى شیعه است که حرکت و اثر او در تاریخ درخشندگى خاص خود را دارد. او در راه بیدارى و احیاى فرهنگى مردم زمان خود بسیار کوشید و براى آن با سران بسیارى از کشورهاى اسلامى به گفتگو پرداخت. وى با مسافرت‌هاى خود بذر بیدارى اسلامى را در جان مشتاقان مى‌کاشت. شاگردانى تربیت کرد که ادامه دهنده راه او بودند و در راه بیدارى جامعه اسلامى کوشیدند. وى در کنار میرزاى شیرازی، قبل و بعد از حکم تحریم تنباکو نقشى فعال داشت. حل مسئله افغانستان و فعالیت‌هاى اصلاحى در مصر و مبارزات گسترده در اروپا و علیه استعمار انگلیس از جمله کارهاى اوست. در راه نشر افکار اسلامى خود روزنامه‌هاى عروه الوثقى و شمس النهار را منتشر ساخت و در تاریخ شیعه حرکتى ماندگار به جاى گذاشت.
حرکت میرزا محمد تقى شیرازى(1328 -1260 هـ)
حوادث مهم دوران این عالم ربانى جنگ جهانى اول، حمله انگلستان به عراق به توپ بسته شدن حرم امام رضا(ع) توسط روسها بود. این عالم مجاهد رهبرى انقلاب اسلامى عراق علیه انگلیسى‌ها را بر عهده داشت و براى وحدت شیعه و سنى تلاش نمود. در صدور فتواى تحریم تنباکو همراه میرزاى بزرگ بود و نقش موثرى داشت. وى حکم جهاد علیه انگلستان را صادر فرمود و سرانجام در سال 1328 هـ به شهادت رسید. شیخ الشریعه اصفهانى از همراهان و همرزمان او بود.
حرکت مشروطه
این حرکت که در تاریخ ایران از جایگاهى ویژه برخوردار است. یکى از حرکتهاى اصلاح طلبانه و آزادى خواهانه علما، آزاد اندیشان بود. زمینه‌هاى این نهضت پیدایش افکار نو درباره حکومت و مبارزه با استبداد شاهنشاهى و تاثیر حوادث جهانى بر افکار و اندیشه‌ها بود و در بعد اقتصادی، فشار و افزایش مشکلات کشور و مردم و نارضایتى از اوضاع نابسامان اجتماعى باعث‌بروز این فکر شد که باید در برابر استبداد ایستاد و مردم را بر سرنوشت‌خویش حاکم کرد. در این راه علماى بسیارى از ایران و عراق به حمایت از مشروطه و مشروطه خواهان برخاستند و کار را به پیش بردند تا سرانجام دولت مستبد قاجاریه را به خضوع واداشتند. بروز اختلافات در میان مشروطه خواهان فرصت مناسبى در اختیار شاه مستبد محمد على شاه قرار داد. اختلاف بر سر تلقى و برداشت از نظام مشروطه بود. برخى ملاک عمل را قوانین کشورهاى اروپایى مى‌دانستند و برخى خواستار انطباق کامل مشروطه با قوانین اسلامى بودند.
محمد على شاه که از این اوضاع ناراحت‌بود به بهانه‌اى واهى مخالفت‌خود را با مشروطه و مشروطه خواهى اعلام کرد و سمبل مشروطه یعنى مجلس شورا را با همکارى دوستان روسى خود به توپ بست و نمایندگان را دستگیر نمود. از جمله آیت الله طباطبایى و آیت الله بهبهانى را تبعید نمود. برخى از نمایندگان مخفى شدند و برخى به دستور شاه قاجار اعدام گشتند. ملک المتکلمین از وعاظ مشهور و میرزا جهانگیر شیرازى از جمله این افراد بودند. بار دیگر استبداد به جاى مشروطه نشست و یکسال به طول انجامید این دوران به استبداد صغیر معروف شد.
مردم دیگر شهرها نمى‌توانستند دوباره شاهد حضور استبداد باشند. در شهرهاى تبریز، اصفهان و گیلان مخالفت‌خود را با شاه مستبد اعلام کردند و پس از یک هماهنگى به تهران هجوم بردند و آنجا را تصرف کردند. محمد على شاه به سفارت روسیه پناهنده شد. روسیه دریافت که باید در نهضت مشروطه نفوذ نماید و همچون انگلستان به مهار حرکت نهضت‌بپردازد. در این میان آنان که تهران را تصرف کرده بودند هرگونه مخالفتى را با مشروطه سرکوب مى‌کردند. حتى شیخ فضل الله نورى که خواهان مشروطه مشروعه بود را به عنوان طرفدارى از استبداد محاکمه کردند. محاکمه‌اى ساختگى که نتیجه‌اش حکم اعدام روحانى آزادى خواهى همچون شیخ فضل الله نورى بود.
دخالت‌بیگانگان و مزدوران داخلى آنان از عوامل انحراف مشروطیت از اهداف واقعى آن و باعث‌بروز مشکلات جدید در کشور شد.
این حرکت چنانکه باید به نتیجه نرسید و زمینه‌اى براى روى کار آمدن احمد شاه، و پس از آن دیکتاتور دیگرى به نام رضا خان شد که کشور را دربست در اختیار بیگانگان قرار داد.
حرکت‌شیخ فضل الله نوری(1327 -1259 هـ)
شهید سربدار قرن اخیر شیخ فضل الله نورى از علماى وارسته و پرهیزگار شیعه است که نقش او در جلوگیرى از انحرافات نهضت مشروطه بسیار مهم و اساسى است. شیخ شهید از شاگردان میرزاى بزرگ است که در راه به ثمر رساندن حکم تحریم تنباکو در ایران بسیار تلاش نمود. مشروطه خواهان غرب زده تحمل او را نداشتند و با مقاومت او که مى‌گفت مشروطه باید مشروعه باشد مواجه بودند. اصلاح قانون اساسى و مبارزه با استعمار انگلیس و مبارزه با رژیم ستمشاهى قاجار از حرکتهاى اثر گذار این عالم شهید بود و بر سر آن جان داد.
حرکت‌شیخ محمد خیابانی(1338 -1297 هـ)
از فعالان و مبارزان علیه حکومت محمد على شاه در تبریز بود در نهضت مشروطه رهبرى مردم تبریز را بر عهده داشت و علیه تجاوزات و تهدیدات روسیه سخنرانى و مبارزه مى‌کرد. نماینده دوره دوم و چهارم مجلس بود. در کارهاى فرهنگى از جمله تدریس و انتشار روزنامه «تجدد»و بیدارى اسلامى مردم بسیار تلاش نمود.
حرکت میرزا کوچک خان جنگلی(1340 -1298 هـ)
از مبارزان سلحشور با استعمارگران و از فعالان و حامیان نهضت مشروطه است. وى به دنبال فروکش کردن قیام مشروطه خواهى راه مبارزه و جهاد را در پیش گرفت، نهضت جنگل را تاسیس و رهبرى نمود.
او با نظامیان روس وارد جنگ شد. رضاخان نیز از مبارزه او در امان نماند. وى به سهم خود در راه آزادى و طنش تلاش کرد و در کوههاى گیلان بر اثر یخزدگى به شهادت رسید. عمال رضاخان از او دست‌برنداشتند و سر از بدنش جدا کردند. حرکت آزادى خواهانه او سرمشق حرکتهاى بعدى قرار گرفت.
حرکت‌حاج شیخ عبد الکریم حائری(1355 -1367 هـ)
حرکت این عالم جلیل القدر در دوره خود حرکت زیر بنایى و قابل تحسین است. تاسیس حوزه علمیه قم و دعوت علما، فضلا و بزرگان علم و اجتهاد به این حوزه مقدسه یک حرکت‌سیاسى فرهنگى عظیم در برابر تهاجم فرهنگى رضاخان و استعمارگران بود که قصد داشتند دین و مذهب را به حاشیه برانند و از جامعه بزدایند.
مبارزه با کشف حجاب رضاخانى و ارائه خدمات عمرانى به حوزه‌هاى کربلا و قم از جمله فعالیت‌هاى این عالم گرامى است.
حرکت‌شهید مدرس(1356 -1287 هـ)
از چهره‌هاى مبارزه با استعمارگران است که حرکتش در دوران رضاخان شعله‌هاى امید را در دل مومنان برافروخت.
مبارزه با ستمکارى‌هاى دولتمردان در اصفهان و پذیرفتن مسئولیت نمایندگى مجلس در چندین دوره و مبارزه و مخالفت‌با نفوذ روسیه در ایران، مخالفت‌با قراردادهاى استعمارى انگلیس مجموعه فعالیت‌هاى این عالم مجاهد و سختکوش است. حرکت او در این دوره سیاه ادامه راه علماى سلف و الگویى براى آیندگان بود.
حرکت‌سید عبد الحسین لاری(1342 -1304 هـ)
وى از علماى بزرگ خطه فارس است که حرکت او تاثیر سرنوشت‌سازى در تاریخ ایران داشت. تاسیس گروههاى مسلح براى نبرد با بیگانگان، هدایت مردم فارس در نهضت مشروطه، رهبرى مجاهدان تنگستان علیه انگلستان و صدور فتواى جهاد در براندازى دولت قاجار و تشکیل دولت اسلامى در لارستان و حمایت از اصل ولایت فقیه و اثبات علمى آن، عناوین فعالیت‌هاى این عالم و مبارز است.
حرکت نواب صفوی(1374 -1303 هـ)
این مجاهد انقلابى با قیام خود در بحبوحه جنگ دوم جهانى و نهضت ملى شدن صنعت نفت‌به روشنگرى اقشار مختلف مردم بر ضد رژیم ستمشاهى دست زد.
گروه نظامى فدائیان اسلام را پایه گذارى نمود و افرادى همچون کسروى خائن و... را از میان برداشت. حرکت نظامى او باعث‌بر هم ریختگى اهداف استعمار و نوکران داخلى آنان شد.
حرکت آیت الله کاشانی(1381 -1264 هـ)
مجاهد بزرگ سید ابو القاسم کاشانى از علماى تاثیر گذار در تاریخ صد ساله اخیر ایران است. مبارزه با حکومت قاجار، مبارزه فرهنگى و نظامى با انگلستان، تشکیل جمعیت اسلامى عراق علیه انگلیس مبارزه با رضاخان و پسرش از مسلمانان انقلابى تونس و مصر و رهبرى نهضت ملى شدن صنعت نفت، از جمله تلاشها و حرکتهاى این عالم شیعه است. وى با حمایت و پشتیبانى از فدائیان اسلام در مقابل حکومت طاغوت سدى محکم ایجاد کرده بود.
کشته شدن رزم‌آرا بزرگترین سد راه ملى شدن صنعت نفت از میان برداشته شد و نهضت‌به ثمر رسید. اما با خیانت ملى گرایان و لیبرال آیه الله کاشانى این عالم مجاهد از موقعیت‌سیاسى اجتماعى خود کنار گذاشته شد.