پیشگامان انقلاب اسلامی در حوزه علمیه مشهد

مواضع بزرگانی چون میرزای شیرازی (ره) در باب تحریم توتون و تنباکو و مبارزات سایر علمای عصر مشروطه چون مرحوم آخوند خراسانی، آیت الله بهبهانی و آیت الله شیخ فضل الله نوری و همچنین تلاش های شهید آیت الله مدرس در عرصه مجلس، دلیل و شواهدی بر این مدعاست که ماجرای آن تا سالیان متمادی در اذهان مردم ماندگار شد و خاطرات آن نقل محافل گردید و تاثیرات فراوانی را در شیوه حکومت و تعظیم جایگاه علما و حوزه ها بجای گذاشت.
حوزه علمیه مشهد سالیان متمادی به عنوان یکی از فعال ترین مراکز علمی، فرهنگی و سیاسی نقش ارزنده ای را در راستای تحقق آرمان های دینی و مذهبی ایفا نموده است.
حضور و پرورش علما و بزرگان شاهدی بر این پویایی است که در ادوار مختلف این حوزه به خوبی نمایان است.
مردم مشهد همگام با مردم سراسر ایران با پشتیبانی حوزه و علمای آن، همواره حضور باشکوهی در عرصه های سیاسی و اجتماعی و مبارزه علیه حکومت های جور داشته اند. نمونه هایی از این جنبش ها و مبارزات را در عصر مرحوم آیت الله العظمی حاج آقا حسین قمی و مرحوم آیت الله آقازاده می توان مشاهده کرد که مردم و حوزویان به همراهی با این دو عالم برجسته و بزرگانی چون آیت الله حاج سید یونس اردبیلی، آیت الله حاج سید هاشم میردامادی، آیت الله نهاوندی و مرحوم بهلول که همگی از علمای بنام مشهد بودند، به قیام برخواستند و در صحنه های مبارزه با رژیم پهلوی در خصوص کشف حجاب رضاخان حاضر شدند و ده ها شهید و کشته دادند. و یا در سال های بعد از آن ماجرا که مبارزات شهید نواب صفوی و یا شهید آیت الله سعیدی تاثیر عمیقی را در روحیه انقلابی مردم بوجود آورد.
نقطة اوج این حضور را در سال های قبل از انقلاب اسلامی می توان به وضوح مشاهده کرد تا جایی که می توان حوزه علمیه مشهد را یکی از پیشگامان در عرصه انقلاب و مبارزه علیه رژیم پهلوی معرفی نمود.
حوزه علمیه ای که ارکان انقلابی و مبارز آن را علما و مراجعی چون آیات عظام حاج سید عبدالله شیرازی، حاج سید محمد هادی میلانی، حاج آقا حسن قمی، حاج شیخ مجتبی قزوینی، حاج شیخ ابوالحسن شیرازی، حاج میرزا جواد آقا تهرانی، حاج میرزا حسنعلی مروارید، حاج سید کاظم مرعشی، حاج آقا حسین شاهرودی، حاج میرزا علی آقا فلسفی، حاج سید ابراهیم علم الهدی، حاج میرزا مهدی نوقانی، حاج شیخ محمد رضا محامی و حاج سید عزالدین زنجانی و روحانیون برجسته ای مانند حضرت آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری ، آیت الله واعظ طبسی و شهید هاشمی نژاد و بزرگان دیگری تشکیل می دادند.
صدور اطلاعیه های متعدد در راستای حمایت از امام خمینی (ره)، محکومیت اقدامات رژیم در کشتار و سرکوب مردم، برپایی راهپیمایی، تظاهرات و تحصن در مسجد گوهرشاد و یا بیوت علمایی چون مرحوم آیت الله شیرازی و آیت الله قمی، تعطیل نمودن دروس حوزه و اعزام های متعدد فضلا و طلاب مشهد در راس علمایی چون مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی، مرحوم حاج میرزا جواد آقا تهرانی، آیت الله مروارید و دیگران، به قم جهت دیدار با مرحوم امام در سال های 1343، 1357 و 1358 و ده ها اقدام دیگر که همه با رهبری روحانیون مبارز و علمای برجسته مشهد انجام شد، شاهدی بر حضور باشکوه این حوزه و این شهر در عرصه انقلاب و قیام و مبارزه است.
بسیاری از محافل و مساجد شهر مشهد، یادآور سخنرانی های کوبنده مقام معظم رهبری، آیت الله واعظ طبسی، شهید هاشمی نژاد و دیگر روحانیون مبارز می باشد که در آن سال ها زمینه مبارزه و حضور مردم را فراهم می ساخت.
احیای آن خاطرات و معرفی آن بزرگان مبارز و مجاهد، به راستی تاثیر فراوانی در احیای بصیرت دینی و تفکر انقلابی خواهد داشت.
امید است با یادآوری آن روزها و بزرگداشت آن علما، زمینه تکریم بزرگان حوزه و آشنایی نسل جدید با تفکرات گذشتگان فراهم گردد.
علیرضا نوروزی، دانش پژوه حوزه علمیه مشهد
در پایان، به معرفی اجمالی برخی از رهبران نهضت انقلابی در حوزه علمیه مشهد می پردازیم:

1. آیت الله حاج سید محمد هادی میلانی
ایشان در سال 1313 قمری در نجف اشرف در خانواده ‎ای اهل علم و معنویت پا به عرصه هستی نهاد. وی در حوزه علمیه نجف اشرف از محضر اساتید بزرگی چون آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی، میرزای نائینی و آقا ضیاء الدین عراقی بهره مند شد و پایه ‎های علمی خود را در فقه و اصول استحکام بخشید و به درجه والای اجتهاد نایل گردد.
آیت الله میلانی در سال 1332 شمسی به منظور زیارت بارگاه منوّر امام على بن موسى الرضا (ع)، رهسپار مشهد مقدس گردید و دعوت علما و مردم متدین مشهد را پذیرفت و در این شهر ساکن شد.
از فعالیتهاى سیاسى و اجتماعى ایشان مى توان به شکلگیرى مجمعى با همکارى علماى بزرگ مشهد، مانند حضرات آیات شیخ مجتبى قزوینى، شیخ هاشم قزوینى، میرزا احمد مدرس یزدی و میرزا جواد آقا تهرانى و دیگر چهره هاى برجسته روحانیت اشاره کرد که به برنامه ریزى براى مقاومت در برابر سیاستهاى ضددینى و ضدمردمى رژیم پهلوى مى پرداخت.
نامه نگارى به سران حکومت، اعلام تعطیل بازار در ششم بهمن سال 1341، افشاگرى علیه رژیم در اسفند همان سال، اعلام عزاى عمومى در نوروز 1342 و سفر اعتراض آمیز به تهران و همدردى با امام خمینى در جریان تبعید ایشان به ترکیه را مى توان در شمار موضعگیرى هاى سنجیده وى در مسائل داخلى کشور دانست.
اخلاص و ارادت آیت الله میلانی به امام خمینی (ره) بر کسی پوشیده نبود چنان چه در نامه ‎اش خطاب به امام خمینی در دوران تبعید امام در ترکیه می ‎گوید: «خوشا به سعادت آن سرزمین که حضرت عالی در آن تشریف دارید».
این عالم ربانی سرانجام، پس از سپری کردن یک دوره بیماری در سال 1354 شمسی چشم از جهان فانی فرو بست و به خانه بقاء شتافت.

2. آیت الله حاج شیخ مجتبی قزوینی
آیت الله حاج شیخ مجتبی قزوینی 1318 قمری در یکی از روستاهای قزوین در خانواده ای روحانی متولد شد. ایشان در دوران تحصیل خود از محضر بزرگانی چون آیات عظام سید محمد کاظم یزدی، میرزا محمد تقی شیرازی، میرزا محمد حسین نائینی، شیخ عبدالکریم حائری یزدی تلمذ نمود و به اخذ اجازه اجتهاد از معظم له موفق گردید. وی سال 1341 به مشهد مقدس آمد و از محضر آیات آقا بزرگ حکیم، میرزا محمد آقازاده، میرزا مهدی غروی اصفهانی و حاج آقا حسین قمی استفاده کرد.
مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی در حوزه مشهد به تدریس معارف و مباحث عقلی پرداخت و در کنار تالیف کتاب، نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی نیز بی تفاوت نبود و در دفاع از نهضت مرحوم امام خمینی نقش مهمی را در شهر مشهد ایفا کرد.
ایشان پس از آزاد شدن مرحوم امام خمینی از زندان در سال 1343 شمسی به همراه جمعی از علمای مشهد مانند حضرات آیات میرزا حسنعلی مروارید و میرزا مهدی نوقانی و جمعی زیادی از فضلا و طلاب به شهر قم سفر نمود و با مرحوم امام دیدار کرد و مورد تکریم مرحوم امام قرار گرفت.
آیت الله حاج شیخ مجتبی قزوینی سرانجام پس از عمری تلاش در راه احیای مکتب اهل بیت (ع)، در سال 1346 شمسی چشم از سرای جهان فروبست.
رهبر معظم انقلاب در دیدار با علما، فضلا و روحانیون حوزه علمیه مشهد در حرم رضوی، با تجلیل از این عالم ربانی، اظهار داشتند: «مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی یک عنصر بی بدیل بود –در طول زمان این را ما فهمیدیم- از آن شخصیت هایی بود که می توانست یک جامعه را بر روی استوانه پولادین وجود خود حفظ کند و نگه دارد. اگر موقعیت چنین چیزی را اقتضا می کرد. من مکرر به دوستان گفته ام که فلز مرحوم حاج شیخ مجتبی مثل فلز امام راحل بود. یک چنین شخصیت هایی را در این حوزه ما دیدیم و جوانی ما، نوجوانی ما، بچه طلبگی ما، درس خوانی ما در این محیط گذشت...».

3. آیت الله حاج سید عبدالله شیرازی
آیت الله حاج سید عبدالله شیرازی از مراجع عظام تقلید در سال 1271 شمسی در شهر شیراز پا به دنیا نهاد. ایشان از شاگردان برجسته آیات عظام آقا ضیاء الدین عراقی، میرزای نائینی و حاج سید ابوالحسن اصفهانی بود که از استادان خود اجازه اجتهاد مطلق دریافت نمود.
وی در جریان کشف حجاب به مشهد آمد و با آیت الله العظمی حاج آقا حسین قمی و علمای اعلام مشهد دیدار نمود و در شورای آنها که در منزل آیت الله سید یونس اردبیلی دایر می شد شرکت می جست و پس از کشتار فجیع گوهرشاد و بازداشت علما، ایشان نیز دستگیر و به تهران اعزام گردید.
وی پس از پنج ماه آزاد شد و فروردین ماه سال 1315 وارد نجف گردید.
آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی در سال 1323 شمسی، طی یادداشتی ایشان را به عنوان شخصی شایسته مرجعیت معرفی نمود و از مردم خواست در امور دینی به وی رجوع نمایند و رساله علمیه آیت الله شیرازی تحت عنوان "انیس المقلدین" انتشار یافت.
آیت الله شیرازی در جریان نهضت ملی از اقدامات سیاسی آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی حمایت کرد و در جریان لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی سال 1341 و 15 خرداد 42 به دفاع از حریم دین و روحانیت و مرحوم امام خمینی برخاست، تا اینکه با اعمال فشار حزب بعث عراق، این کشور را ترک گفت و روز 10 آذر سال 1354 به ایران آمد و وارد مشهد شد و به تدریس طلاب و ارشاد مردم پرداخت و درجریان انقلاب اسلامی سال 1357 زمام امور خراسان را به عهده گرفت و هماهنگ با امام عمل کرد تا اینکه در سال 1363 شمسی به دیدار معبود شتافت و در حرم مطهر رضوی دفن گردید.

4. آیت الله حاج آقا حسن قمی
آیت الله حاج سید حسن طباطبایی قمی فرزند ارشد آیت العظمی حاج آقا سید حسین طباطبائی قمی، در سال‪ ۱۳۲۹‬ قمری در شهر نجف اشرف دیده به جهان گشود.
ایشان در نجف اشرف از محضر اساتید و مراجع بزرگی مانند آیات عظام میرزای نائینی، آقا ضیاء‌الدین عراقی، شیخ محمد حسین اصفهانی، شیخ کاظم شیرازی و سایر مدرسین تلمذ نمود و به مقام اجتهاد و مرجعیت نایل گردید.
ایشان پس از رحلت پدر خود، جهت اداره حوزه علمیه مشهد و تربیت فضلای دینی به زادگاه خویش بازگشت و به تدریس و تربیت طلاب علوم دینی مشهد مشغول شد.
آیت الله قمی در جلسه ای که برای بررسی عواقب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی در منزل آیت الله میلانی تشکیل شده بود، سید جلال تهرانی استاندار خراسان را تهدید کرد که در صورت عدم لغو تصویب نامه، مردم را به تحصن در مسجد گوهرشاد دعوت خواهد کرد.
به دنبال تحریم عید سال 1342 شمسی از طرف حضرت امام خمینی (ره) و اعلام عزای ملی، نیروهای نظامی و امنیتی خراسان به مجلس عزاداری که به همین مناسبت با حضور ایشان و آیت الله میلانی برگزار شده بود، حمله کردند.
موضع گیری های قاطع آیت الله حاج آقا حسن قمی باعث شد که قبل از فرا رسیدن محرم 1342 شمسی و 15 خرداد، ساواک مشهد در گزارشی پیشنهاد کنند که ایشان به علت اینکه هسته اصلی تشنج در شهر مشهد می باشد، تبعید گردد و بالاخره وی در روز 15 خرداد سال 1342 شمسی در برگشت از مسجد گوهر شاد توسط نیروهای امنیتی رژیم پهلوی دستگیر و به تهران منتقل گردید.
ایشان در تهران به همراه حضرت امام خمینی (ره) به مدت 15 روز در زندان قصر زندانی شدند و پس از مدتی به پادگان عشرت آباد منتقل گردیدند. وی بعد از مدتی از زندان آزاد و به مشهد بازگشت وبه مبارزه خود علیه رژیم پهلوی ادامه داد.
در دوران پیروزی انقلاب اسلامی بیت آن عالم ربانی یکی از پایگاه های مردمی در پیشبرد اهداف بلند و موفق انقلاب اسلامی به شمار می رفت.
ایشان سرانجام در سال 1386 شمسی داعی حق را لبیک گفت و به رحمت ایزدی پیوست.
در پیام تسلیت مقام معظم رهبری به مناسبت درگذشت آیت الله قمی آمده است: «سالیان درازی از عمر با برکت این فقیه مجاهد در راه مبارزه با رژیم طاغوت گذشت و بیانات پر شور ایشان گرمابخش نیروهای مبارز بود. رنج و محنت زندان و تبعید نتوانست در عزم راسخ آن بزرگوار خلل وارد آورد و تا لحظه ی پیروزی انقلاب تلاش ایشان را متوقف سازد».

5. آیت الله حاج میرزا جواد آقا تهرانی
ایشان در سال 1283 شمسی در خانواده‏ای اصیل و مذهبی در تهران به دنیا آمد. وی پس از کسب فیض از محضر بزرگانی چون آیت اللّه‏ حاج شیخ مرتضی طالقانی، آیت اللّه‏ حاج شیخ محمد تقی آملی، آیت الله حاج شیخ هاشم قزوینی و آیت الله حاج میرزا مهدی اصفهانی به تدریس معارف، تفسیر و خارج فقه و اصول در حوزه علمیه مشهد پرداخت.
مرحوم میرزا جواد آقای تهرانی در طول مبارزات اسلامی ملت ایران بر ضد رژیم ستمشاهی، از پیشگامان نهضت بود. اطلاعیه‏های انقلابی او به همراه دیگر آیات عظام در مشهد و حضور پی‏گیر او در مراسم راهپیمایی و اعتراض‏ها و تحصن‏ها، از خاطرات فراموش نشدنی وی در روزهای انقلاب در مشهد است.
او پس از پیروزی انقلاب اسلامی، همواره از بارزترین چهره‏های حامی انقلاب بود و چندین بار برای دیدن امام خمینی (ره) در فرصت‏های مختلف به تهران رفت. پشتیبانی‏های مکرر مرحوم میرزا از نظام جمهوری اسلامی در زمینه‏های مختلف و به ویژه حضور چندباره او در جبهه‏ های جنگ، در آشکار ساختن حقانیت انقلاب سهم به‏سزایی داشت.
ایشان پس از ارتحال حضرت امام خمینی و انتخاب حضرت آیت الله خامنه ای از سوی مجلس خبرگان به رهبری انقلاب اسلامی، به همراه جمعی از علمای مشهد اطلاعیه ای را در پشتیبانی و حمایت کامل از رهبری حضرت آیت الله خامنه ای و لزوم پیروزی از دستورات معظم له امضا کرد.
سرانجام این عالم ربانی در سال 1368 شمسی دار فانی را وداع گفت و پیکرش در بهشت رضا علیه‏السلام در کنار شهدای جنگ تحمیلی به خاک سپرده شد.

6. آیت الله حاج شیخ ابوالحسن شیرازی
ایشان در سال 1293 شمسی در کوهستان از توابع داراب استان فارس متولد شد. وی در دوران تحصیل علوم حوزوی از محضر آیات عظام شیخ محمد حسین اصفهانی (کمپانی)، میرزا محمد حسین نائینی، آقا ضیاء عراقی، شیخ محمد کاظم شیرازی و سید عبدالهادی شیرازی کسب فیض نمود و موفق به دریافت اجازه اجتهاد از برخی علما و مراجع نجف گردید.
آیت الله شیرازی همزمان با شروع نهضت اسلامی در ایران، صادقانه در این قیام مردمی شرکت کرد و پس از پیروزی انقلاب، از طرف امام خمینی (ره) به عنوان اولین امام جمعه شهر مقدس مشهد منصوب شد.
ایشان همچنین در مجلس خبرگان قانون اساسی به عنوان نماینده مردم استان خراسان و دو دوره در مجلس خبرگان رهبری به عنوان اولین نماینده استان خراسان انتخاب گردید.
این عالم خدمتگزار همواره (قبل و بعد از انقلاب) برای رفع مشکلات مردم فراوان می کوشید و خدمات فراوانی را انجام داد. آیت الله حاج شیخ ابوالحسن شیرازی سرانجام پس از عمری سراسر تلاش، جهاد و اخلاص، در سال 1379 دار فانی را وداع گفت.

7. آیت الله حاج سید کاظم مرعشی
ایشان در سال 1337 قمری در نجف اشرف به دنیا آمد. آیت الله مرعشی در حوزه های علمیه قم و نجف اشرف از محضر حضرات آیات حاج سید محمد حجت، حاج سید محمد تقی خوانساری، حاج سید صدرالدین صدر، امام خمینی، بروجردی، حاج سید عبدالهادی شیرازی، خوئی و حاج سید محسن حکیم بهرمند شد و به درجه اجتهاد نایل گردید.
وی در حدود 22 سال در حوزه علمیه نجف اشرف به تدریس سطوح عالی و خارج فقه و اصول پرداخت، تا آنکه در سال 1392 قمری برابر با سال 1350 شمسی به ایران آمد و بعد از 2 سال توقف در حوزه علمیه قم، ساکن شهر مقدس مشهد شد.
ایشان در جریان انقلاب اسلامی، از پیشگامان انقلاب در مشهد بود و همگام با علمای مشهد در تجمعات و راهپیمایی های ایام انقلاب شرکت می کرد و اطلاعیه هایی را در این زمینه صادر می نمود.
وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز، چندبار به جبهه های نبرد حق علیه باطل شتافت و در تقویت روحیه رزمندگان اسلام تلاش فراوانی نمود. آیت الله مرعشی سرانجام در سال 1381 در مشهد چشم از جهان فرو بست.

8. آیت الله حاج میرزا مهدی نوقانی
ایشان درسال 1305 شمسی در شهر مقدس مشهد به دنیا آمد. وی از محضر اساتید برجسته حوزه چون مرحوم ادیب نیشابوری، آیت الله مدرس یزدی، آیت الله حاج شیخ هاشم قزوینی، آیت الله میرزا مهدی اصفهانی و پدر خود آیت الله میرزا علی اکبر نوقانی کسب فیض نمود و به مدت 14 سال در درس خارج فقه و اصول آیت الله میلانی شرکت کرد و مورد توجه و تایید علمی آن مرجع عالیقدر قرار گرفت.
آیت الله نوقانی در مبارزات علیه رژیم پهلوى مشارکت و حضور فعالی داشت و همواره نامش در ذیل اعلامیه های علما و روحانیت مبارز مشهد دیده می شد.
وی از نهضت پانزده خرداد 1342 وارد این مبارزات شد و در حرکت انقلاب خراسان سهم مؤثرى داشت و خدمات شایانی در راه انقلاب اسلامی انجام داد. این عالم ربانی به علت بیماری قلبی پس از 22 روز درمان در سال 1371 شمسی به دیار باقی شتافت.

9. آیت الله حاج میرزا حسنعلی مروارید
ایشان در سال 1329 قمری در مشهد مقدس به دنیا آمد. وی در دوران تحصیل خود از محضر بزرگانی چون حضرات آیات مرحوم حاج شیخ حسنعلی اصفهانی نخودکی، حاج شیخ هاشم قزوینی و حاج میرزا مهدی اصفهانی کسب فیض نمود و به تدریس معارف و خارج فقه اهتمام ورزید.
این عالم ربانی از ابتدای جوانی با نگاهی عمیق و مدبرانه به اوضاع سیاسی و اجتماعی مملکت توجه داشت. در دوران پیروزی انقلاب اسلامی با ارسال پیام و اطلاعیه های متعدد حمایت خود را از این نهضت اعلام نمود. پس از آزادی امام خمینی (ره) از زندان در سال 1343 شمسی و همچنین پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1358 به همراه جمعی از علمای مشهد با امام خمینی (ره) در شهر قم دیدار کرد.
پس از رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، بسیاری از بزرگان مشهد همچون آیت الله مروارید با شنیدن خبر انتخاب آیت الله خامنه ای به رهبری، اظهار خوشوقتی کرده و از ایشان حمایت کردند. ایشان پس از عمری تلاش علمی و عملی و خدمت به حوزه های علمیه، سرانجام در سن 96 سالگی در سال 1383 دار فانی را وداع گفت.

10. آیت الله حاج میرزا علی آقا فلسفی
ایشان در سال 1299 شمسی در تهران به دنیا آمد. وی در سال 1324 شمسی برای تکمیل دروس حوزه به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر بزرگانی چون آیات عظام شیخ محمد علی کاظمینی، حاج سید ابوالحسن اصفهانی، حاج سید محمود شاهرودی و حاج سید ابوالقاسم خوئی کسب علم نمود و به مقام والای اجتهاد نایل آمد به طوری که ایشان از اولین کسانی بودند که آیت الله العظمی خوئی اجازه اجتهاد ایشان را نیز با خط خود نوشتند.
این عالم بزرگوار در کنار فعالیت های علمی و درس های اعتقادی و اخلاقی از همان ابتدا در کنار سایر علمای وقت تهران جزء حامیان انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام راحل بود، بطوریکه نام و امضای ایشان در اعلامیه های سال 42 در کتاب اسناد سیاسی 40 گواه صدق حمایت ایشان است و نمونه دیگر این حضور را می توان در ایام شکوفاشدن جمهوری اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (ره) دید؛ آنگاه که حوزه درس او نیز همانند دیگر کانون های تحصیلی در اعتراض به حکومت ستم شاهی تعطیل شد و خود نیز با مشارکت در امضای اطلاعیه هایی که از جانب علمای مشهد صادر می شد، مردم را به حضور گسترده در راهپیمایی ها فرا می خواند و همراه دیگر عالمان آگاه شهر پیشاپیش مردم در همبستگی با شور انقلابی ملت مسلمان ایران شرکت می نمود. وی با ورود حضرت امام خمینی (ره) به ایران ، در روز پانزده بهمن سال 1357 همراه با گروهی از علمای مشهد ، از جمله مرحوم آیت الله میرزا حسنعلی مروارید و آیت الله سید عزالدین حسینی زنجانی ، برای خیرمقدم گویی به رهبر انقلاب راهی تهران شد.
این عالم ربانی پس از 85 سال زندگی بابرکت ، در سال 1384 دار فانی را وداع گفت.