تاثیر انقلاب اسلامی ایران بر حوزه اندیشه و شناخت بشری

بعد از رنسانس، این پندار بوجود آمده بود که اندیشیدن و پژوهش با مبانی مادی و روشهای تجربی تنها راه فراروی علم است. بهمین دلیل میل به تحلیل پدیدهها در چهارچوب امور عینی بعنوان یگانه روش شناخت، در تمام مراکز علمی و دانشگاهی دنیا حاکم شد.

حیرت علم در قرن بیستم
قرن بیستم با یک خوشبینی زاید الوصفی نسبت به علم وتمدن جدید آغاز شد؛ و انتظار این بود که بشر با ابزار علوم تجربی بتواند بهشت را در زمین پیاده نماید. اما قرن بیستم هرچه جلو تر رفت؛ ضعف و ناتوانی علم جدید برای پاسخگویی به سوالات اساسی بشر، رسیدن به سعادت و ساختن جامعه ای اتوپیایی آشکارتر شد. بعلاوه کشتارهای میلیونی دو جنگ جهانی اول و دوم به فاصله کوتاهی از یکدیگر همراه با ساخته شدن بمب اتم، امکان بروز جهت گیریهای غلط درعلم جدید را مطرح نمود. بهمین دلیل آلبرت انیشتین، در مقام اعتراض گفته بود: " اگر روزی دوباره به دنیا بیایم، دوست دارم یک آهنگر بشوم. "(1) و برت راند راسل اندیشمند انگلیسی که فقط برای علوم تجربی ارزش قایل بود؛ در کتابش نوشت: "من از آینده بشریت با این محصولی که علم آورده احساس خطر میکنم. "(2) از اتفاقات نیمه اول قرن بیستم، بروز حیرت در تحلیل بسیاری از پدیده ها و تردید نسبت به توانائیهای علم تجربی در میان دانشمندان بود.
در نیمه اول قرن بیستم، دانشمندان بزرگی همچون ماکس پلانک، آلبرت انیشتن، کارل یونگ، الکسیس کارل، در مطالعات خویش به حقایقی فراتر از دنیای ماده و محسوسات دست یافته بودند ؛ که نتایج مطالعات خود را در قالب سخنرانی، مقاله و یا کتاب منتشرنموده اند. تحقیقات آزمایشگاهی درباره احیا بافتها والتیام زخمها توسط الکسیس کارل فیزیولوژیست وجراح فرانسوی وبرنده دو جایزه نوبل به وی این اجازه را داد تا در مقاله ای در سال 1940 میلادی، تحت عنوان "قدرت نیایش " عصاره مطالعات و بررسی های بیشمار خویش را بر روی مردم شرق و غرب در طول ده سال مطالعه به رشته تحریر در آورد. وی نوشت: "دعا و نماز قوی ترین نیرویی است که انسان می تواند تولید کند. نیرویی که چون قوه جاذبه زمین وجود حقیقی و خارجی دارد. "(3)وی در کتاب " انسان موجود ناشناخته " می نویسد: " بعضی از فعالیتهای معنوی می تواند با تغییرات تشریحی و عملی بافتها و اعضا توام گردد. این کیفیات عضوی، در موارد مختلفی دیده می شود که در میان آنها باید حالت نیایش را نام برد. "(4) وی در کتاب "نیایش "می نویسد: " حالت دعا و مناجات، اثراتی در اعضای بدن ما بجای می گذارد که در نوع خود بی سابقه است. احساس عرفانی جنبشی است که از اعماق فطرت ما سرچشمه می گیرد. انسان همانطور که به آب و اکسیژن نیاز دارد به خدا و معنویت نیز محتاج است. "(5)
اما یافته های فراطبیعی اینگونه دانشمندان، در میان هیاهوی علم پرستی دنیای مدرنیسم صدای خفیفی بیش نبود. ماکس پلانک فیزیکدان معروف، در همان دوران می گفت: " ایمان محکم و تزلزل ناپذیر، درهر دوره ای منشا بروز بزرگترین نیروهای خلاقه سیاسی، علمی و هنری بوده است. ولی باید اعتراف کرد که در دنیای امروز این ایمان قلبی کمتر وجود دارد. "(6) بهمین دلیل پروفسور بروس منگن استاد شناخت پـژوهی دانشگاه کالیفرنیای آمریکا در سال 1996 اظهار داشت: " از اوایل قرن حاضر (قرن بیستم) روش علمی به جمود گرایید. "(7) و پل فایرابند از فلاسفه علم معاصر که با طرح نظریه آنارشیسم معرفت شناختی مشهور شد؛ میگوید: " انتقاد من از علم جدید این است که مانع آزادی اندیشه شده است. "(8) وی در کتاب دیگرش می نویسد: " شاید لازم باشد تعصب علم که در مقابل بدیل های وضع موجود مقاومت می کند کنار گذاشته شود. "(9)
تحقیقات الین اسکیت وسایر همکارانش در گروه فیزیک دانشگاه پاریس در خصوص دنیای هولوگرافیک، تحقیقات دیوید بوهم در لندن، تحقیقات در زمینه فیزیک کوانتومی، آزمایشات فراروانشناختی مربوط به اثرات خارق العاده انتقال فکر، جنبش حرکت روانی، دعا درمانی، هیپنوتیزم، اطلاع از گذشته، دسترسی به ناخودآگاه جمعی ونژادی، اموری فراتر از محدوده های علمی رایج گذشته هستند؛که در قرن بیستم مطرح گردیدند.

انقلاب اسلامی ایران و تغییر فضای دنیای علم و معرفت
با ورود انقلاب اسلامی ایران در سال 1979میلادی به عنوان یک قدرت سیاسی در صحنه معادلات بین المللی، مبانی هستی شناسی، معرفت شناسی وارزشی آن در دنیا مطرح گردید؛ ودنیای غرب و مدرنیسم با اصول و مبانی آن به چالش کشیده شد. انقلاب اسلامی در زمانی بوقوع پیوست که دانشمندان علم جدید در تحلیل بسیاری از پدیده های هستی دچار حیرت و سردرگمی بودند..
پشتوانه معرفتی انقلاب اسلامی ایران که نشات گرفته از وحی الهی و پرورش یافته در دامن فرهنگ تشیع بود؛ تواست صحنه دنیای معرفت را به نفع علم ومعرفت دینی وارزشهای معنوی تغییر دهد. دکتر آنتونی مک روی(Anthony mc roy) استاد دانشگاه لندن، انقلاب اسلامی ایران را حادثه بسیار مهمی در تاریخ جهان مدرن بشمار می آورد. (10) دانیل پایپس(Daniel Pipes) رییس انجمن سیاست خارجی امریکا گفته بود: " باید اعتراف کنیم پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، ما برای افکار دینی هیچ جایی باز نکرده بودیم. ولی از این پس برای ما امریکاییها ضروری است که زمینه ای جهت مطالعه و تحقیق پیرامون مذهب فراهم آوریم. " (11)
هیات محققان و نویسندگان انجمن تحقیقاتی وزارت دفاع اتریش در کتابی با عنوان "نیروهای ارتشی در کشورهای خاورنزدیک وشمال افریقا می نویسد: " همزمان با سقوط رژیم شاه وآغاز حکومت (امام)خمینی در ایران، یک تجدید حیات اسلامی در پیمانه وسیع و غیر قابل انتظاری آغاز شد که طی مدت زمان کوتاهی، تاثیرات بسیار مهم سیاسی وفرهنگی خویش را بر سراسر جهان اسلام بنحوی وارد کرد که هرگز قابل پیش بینی نبود. " (12)
پروفسور راینهاردلو مدیر انسیتوی پژوهشهای فلسفی در هانوور آلمان در کتابش می نویسد: " اسلام در بیست سال اخیر قرن ما یک جهش و پیشرفت مهم ودرعین حال شگفت آفرین پیدا کرده است. "(13) وی سپس از اثر گذاری احیای تفکر دینی برخاسته از انقلاب اسلامی در شرق و غرب جهان و حتی بر تمدن غرب سخن می گوید. پرفسور کارستن کولپه(carsten colpe) یکی از برجسته ترین خاورشناسان غربی امام خمینی را آغازگر نهضتی می داند که تاثیر جهانی دارد. وی در مقدمه کتابش با نام " مشکل اسلام "به احیای تفکر دینی در میان طبفات مختلف اجتماعی اروپا اشاره می کند. "(14)
هم اکنون نظریات و تفسیرهای نوینی بر مبنای اندیشه های فوق طبیعی در حوزه های مختلف علوم از جمله روانشناسی، اقتصاد، جامعه شناسی و مدیریت در محافل علمی دنیا مطرح شده است و نوید آزادی اندیشه بشری را از بن بست حیرت هایی که علوم امروز در تحلیل بسیاری از پدیده ها با آن روبروست؛ می دهد. (15) لیال واتسن زیست شناس معروف در کتاب فوق طبیعت می نویسد: " امروز برای پاسخ بسیاری از مجهولات، پژوهش هایی در قلمروهای فوق طبیعی انجام شده است. امروز علوم از فیزیک تا روانشناسی به اندیشه های بالاتر از محدوده ماده و طبیعت تمایل پیدا کرده است. "(16)
بر اساس نتایج تحقیقات سه ساله ای که توسط یک هزار نفر دانشمند درباره ارتباط دین و محیط زیست، درمرکز ادیان جهان در دانشگاه هاروارد صورت پذیرفته، اندیشه ها و ارزشهای دینی، نقش اساسی در حل مشکلات زیست محیطی دارد. (17)
حقیقت این است که شکوفایی اندیشه و تفکر بشری مرهون درخشندگی ارزشهای معنوی است. اگر این ارزشها به درستی کشف و تبیین شوند و رابطه منطقی آنها با علوم و شیوه های اندیشیدن به درستی صورت گیرد؛ در این صورت شاهد شکوفایی هر چه بیشتر علوم در دنیا خواهیم بود؛ و در آن زمان، خدمتی را که انقلاب اسلامی ایران با طرح اندیشه دینی و ارزشهای معنوی به بشریت کرده، درک خواهد شد. زیرا بزرگترین ویژگی انقلاب اسلامی در حوزه اندیشه، ارائه هماهنگی و ارتباط متعادل میان طبیعت و ماورالطبیعت و در نتیجه اعتماد به هماهنگی میان وحی الهی و عقل انسانی است. (18) لدل مک ورتر می نویسد: " بشر معاصر فراموش کرده که حقایق دیگری هم میتواند وجود داشته باشد. واصلا فراموش کرده که پیوستگی ظهور و خفا به یکدگر برای همیشه و تا ابد خارج از حوزه اقتدار مدیریتی او است. " (19)

درک محدودیتهای علوم تجربی وتغییر رویکرد در پیش فرضهای دانشمندان علم تجربی
در نیمه دوم قرن بیستم در غرب مکاتب مختلفی در باب نظریات علمی پدید آمد که وجه مشترک همه آنها این است که علوم تجربی فارغ از مفروضات فلسفی نیست. امروز این اندیشه که علوم تجربی، دانش بشری را بیطرفانه به پیش خواهد برد؛ از سوی اندیشمندان غربی مورد تردید قرار گرفته است. (20)
آلن چارلز در کتاب چیستی علم می نویسد: " نظریات جدید در فلسفه علم، نشان می دهد که تجربه و استنتاجات برآمده از آنها به ناچار تابع مبانی و ارزشهایی است که زیر ساخت فرضیه های علمی را تشکیل می دهد. "(21) رابرت نومن استاد فیزیک و شیمی در دانشگاه پرینسون می نویسد: "مسائلی که اینک در کیهان شناسی، فیزیک ذرات بنیادی و میکروبیولوژی در حال ظهورند از یک مظمون آشکار متابیزیکی یا دینی برخوردارند. "(22) شاید بتوان اظهار نظر " نومن " را گویای تغییر در رویکردهای فکری برخی از دانشمندان معاصر در دنیای غرب قلمداد نمود.
بعلاوه امروز دانشمندان در رشته های جامعه شناسی علم و روانشناختی علم، دیدگاه های پوزیویستی که واقعیت را همان تجربه محض می دانستند؛ زیر سوال می برند و نظریات علمی را برخاسته از مفروضات جامعه شناسی و روانشناختی می دانند. فارغ از میزان و درجه درستی چنین نظراتی، آنچه که ازمجموعه چنین نظراتی بدست می آید ؛ این است که کلیه نظریات علمی دارای پیش فرضهایی خارج از حیطه علم تجربی هستند. شابین و شفر از اندیشمندان جامعه شناسی علم در کتاب خود تحت عنوان " لویاتان و پمپ هوا " مطالعه ای بر روی فرایند ساخت پمپ هوا توسط رابرت بویل از دانشمندان علوم مکانیک و نحوه پذیرش آن در جامعه علمی انجام داده اند. آنها می نویسند: " علوم تجربی، اجتماعی و انسانی کنونی در غرب محصول ساختار اجتماعی لیبرال و کثرت گرایی غربی است و حامی و حافظ چنین ساختاری میباشد. و با آن رابطه متقابل دارد. بنحوی که اگر یکی را برداریم دیگری فرو می ریزد. " (23)البته کوشینگ معتقد است، عوامل روانشناختی نسبت به عوامل جامعه شناختی نقش بیشتری در شکل گیری نظریه ها دارند و عوامل جامعه شناختی نقش اساسی در پذیرش و انتشار نظریه ها دارند. (24)

انحرافات علم و طرح موضوع علم دینی
در سه دهه اخیر کتابها و مقالات زیادی در رابطه با محدودیتهای علم تجربی نوشته شده است. یکی از محدودیتهای علم تجربی مربوط به قضاوت پیرامون خوبی یا بدی امور است. آسیب های بزرگ به بشریت ناشی از جهت گیریهای غلط علم در قرن بیستم، منجر به مطرح شدن مقوله ای تحت عنوان علم دینی و علم خدا باور( (Theistic scienceدر محافل علمی دنیا شده است؛و کنفرانسها و همایشهای متعددی در سطح بین المللی در این رابطه در کشورهای مختلف برگزار گردیده است. نانسی مورفی استاد دانشکده علوم دینی و الهیات فولر امریکا می نویسد: " انیشتن می گفت دین بدون علم کور است. اما من در واقع می خواهم این گفته را وارونه کنم و بگویم که علم بدون دین کور است. "(25) انقلاب اسلامی ایران، همچنان که با رد نظریه " توجیه وسیله توسط هدف " در صحنه سیاست، پایبندی خویش را نسبت به ارزشهای معنوی و اخلاقی نشان داده است؛ در عرصه علمی دنیا نیز میتواند با ترویج علم دینی، نسبت به تصحیح انحرافات و جهت گیریهای غلط علم در دنیا کمک نماید. جیمز مک کلنون استاد جامعه شناسی دانشگاه ملی الیزابت امریکا و نویسنده کتاب " علم منحرف شده " با اشاره به شکافی که اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم میان علم و دین بوجود آمد؛ می گوید: " دانشمندان ایرانی بواسطه دیندار بودن خود می توانند شکاف میان علم و دین را از بین ببرند. "(26)
دکتر گلشنی استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف و بنیان گذار گروه فلسفه علم آن دانشگاه می گوید: " امروز مناسبات علم و دین دگرگون شده به طوری که درس علم و دین در بسیاری از دانشگاه های معروف غرب دایر شده است و حتی بزرگترین جایزه روز که از جایزه نوبل به لحاظ مبلغ بالاتر است؛ به رشته علم و دین داده می شود. "(27) پل دیویس (P. Davies) فیزیکدان انگلیسی معاصر میگوید: " بسیاری از کسانی که به امور علمی می پردازند مذهبی نیز هستند. پس از چاپ کتاب خدا و فیزیک جدید کشف کردم که بسیاری از همکاران علمی من به یک مذهب رسمی پای بند هستند و از این مسئله حیرت کردم. "(28) پاکینگ هورن فیزیکدان مشهور معاصر می نویسد: "علم بدون دین ناقص است و نمی تواند به عمیق ترین لایه های فهم دست بیابد. " (29)

انقلاب اسلامی ایران وتجدید نظر در تئوریهای انقلاب
بعلاوه انقلاب اسلامی ایران ناراستی و کاستی بعضی از نظریات و تئوریها را در حوزه علوم اجتماعی و علوم سیاسی نیز آشکار کرد. اسکات توماس می گوید: "بازگشت جهانی به اندیشه های دینی وجنبشهای اجتماعی یکی از غیر منتظره ترین رویدادهای پایان قرن بیستم است. آنچه باعث میشود این خیزش بعد جهانی یابد آن است که این پدیده در برهه ای خاص از زمان (اواخر دهه هفتاد) در میان فرهنگهای گوناگون و درون نظام هائی با سطوح متفاوت از توسعه اقتصادی شکل گرفته است. غیر منتظره بودن چنین تحولی از آنرو است که این پدیده، آرا و اندیشه های پذیرفته شده درباره توسعه سیاسی، نوسازی و سکولاریسم را با چالش جدی روبرو کرده است. "(30)
همزمان با وقوع انقلاب اسلامی، نظریه های ساختارگرایانه، دیدگاه رایج و حاکم در حوزه جامعه شناسی انقلاب بود. انقلاب اسلامی و نقش غیر قابل انکار عواملی چون فرهنگ، ایدئولوژی و رهبری در شکل گیری تحولات انقلاب، ساختارگرایان را وادار به تجدید نظر در دیدگاه های خود کرد. تدا اسکاچپول استاد دانشگاه کمبریج و از نظریه پردازان انقلاب در غرب بشمار میرود. از جمله نظریه های مطرح در محافل علمی جهان، نظریه ایشان در خصوص انقلابات اجتماعی بود که درکتاب "دولتها و انقلابهای اجتماعی "در سال 1979میلادی یعنی همزمان با انقلاب اسلامی ایران به چاپ رسید. اما پدیده انقلاب اسلامی در ایران باعث شد تا اسکاچپول در نظریه خود تجدید نظر نماید. وی در سال 1982 میلادی در مقاله ای با عنوان "دولت تحصیلدار و اسلام شیعه "می نویسد: " این انقلاب قابل توجه، مرا وادار می سازد تا به درک خود در قبال نقش بالقوه ومحتمل سیستم های عقاید و ادراک های فرهنگی، در شکل بخشیدن به کنش های سیاسی عمق و وسعت بیشترببخشم. " (31)
انقلاب اسلامی ایران با ماهیت دینی خود ناکارآمدی تئوریهای مدرن انقلاب را به اثبات رسانید و موجب پیدایش نسل چهارم نظریه های انقلاب گردید. جک گلدستون در مقاله ای با عنوان "بسوی نسل چهارم نظریه های انقلاب " چنین نوشت: " در تحلیل انقلاب های نسل چهارم نظیر انقلاب اسلامی ایران باید به عواملی نظیر رهبری، ایدیولوژی وهویت توجه و تاکید نمود. " جان فوران مشهورترین نظریه پرداز نسل چهارم انقلاب نیزمعتقد است: " این انقلاب(انقلاب اسلامی) اعتبارنظریات پیشین را در خصوص انقلاب و بویژه نظریات ساختاری زیر سوال برده است. " (32)

انقلاب اسلامی وگرایش به دین در مراکز علمی
واقعیت این است که بعد از انقلاب اسلامی ایران، توجه به مقوله دین در مراکز علمی دنیا افزایش یافته است. پروفسور ساشادینا از اساتید دانشگاه ویرجینیا امریکا می گوید: " بعد از انقلاب اسلامی تحولی عظیم در ارزیابی دین در امریکا بوجود آمده است. بطوریکه امروزدین در همه محافل علمی، فرهنگی و سیاسی مورد بحث است. " وی میگوید: " در بیست سال گذشته اسلام شناسی در امریکا فقط در بعضی از دانشگاههای بزرگ تدریس میشد. ولی در حال حاضر تمام دانشگاههای کوچک وبزرگ درس اسلام شناسی دارند و این نشان دهنده تاثیر انقلاب اسلامی ایران است. "(33) پروفسور بروس منگن استاد دانشگاه کالیفرنیا در سخنرانی خود در دومین کنگره تلفیق علم و دین در ژانویه 1996میلادی در هندوستان با اشاره برگسترش رویکرد دینی دانشمندان طی سالهای اخیر می گوید: " از آغاز دهه کنونی علاقه به آگاهی و تجارب دینی و معنوی در کار علمی تجدید شده است. "(34)
در گذشته روانشناسی علمی معتقد بود درمان بیمارن را باید از مسائل ارزشی دور نگهداشت. اما در فاصله سالهای 1987تا 1993میلادی بیش از 6000مقاله علمی در خصوص نقش و اهمیت مذهب در درمان بیماران به چاپ رسیده است. (35) با توجه به نقش مذهب در بهداشت روان، سیاست گذاران و تدوین کنندگان استراتژی بهداشت جامعه نگر در سازمان بهداشت جهانی (WHO) از سال 1992 بخشی از انتشارات خود را به آموزش بهداشت از طریق مذهب اختصاص داد و کتاب و جزوات زیادی تحت عناوین دینی منتشرنموده است. "(36)
به نوشته روزنامه کریستین ساینس مانیتور در سال 2000میلادی در 72 دانشکده پزشکی امریکا واحدهای درسی در زمینه معنویت والتیام یافتن دردها و بیماریها تدریس میشود که در مقایسه با سال 1992 میلادی افزایش بی سابقه نشان می دهد. " (37)
در سالهای اخیر رشته علم و دین در تعداد زیادی از دانشگاههای امریکا و اروپا عرضه شده و طبق برآورد مجله " " new science پررشدترین رشته علمی بوده است. (38)در سال 1998 به دانشگاه اکسفورد یک میلیون و یکصد هزار پوند اهدا شد تا کرسی علم و دین را تاسیس کند. (39)شبکه تلویزیونی CNN اعلام کرد: "طی سال 1995 انتشار کتابهای عمومی از رشد نزدیک 6 درصد برخوردار بوده اند، در حالی که انتشار کتابهای مذهبی نرخ رشدی برابر 20 درصد در همین مدت داشته اند. "(39)

نظر دو اندیشمند غرب درباره انقلاب اسلامی و احیای تفکر دینی
پروفسور هدی اندشمند مقیم اتریش معتقد است " اگر بنا باشد تاریخی را برای احیای تفکر دینی در نظر بگیریم آن تاریخ 1979میلادی یعنی مقارن با پیروزی انقلاب اسلامی است که خیزش عظیمی را برای تفکرات دینی در تمام ادیان به وجود آورده است. " (40) آنتونی گیدنز جامعه شناس مشهور انگلیسی، در فصلی از کتاب خود با عنوان "پدیده نوزایی دینی " می نویسد: " در گذشته سه غول فکری جامعه شناسی یعنی مارکس، دورکیم و ماکس وبر با کم و بیش اختلافاتی فرایند عمومی جهانی را به سمت سکولاریزاسیون و به حاشیه رفتن دین می دیدند؛ ولی از آغاز دهه هشتاد و با انقلاب اسلامی ایران شاهد تحقق عکس این قضیه هستیم؛ یعنی فرایند عمومی جهان روند معکوسی را آغاز و به سمت دینی شدن پیش می رود. "(41)
مقاله را با سخنان مقام معظم رهبری در انتقاد ازافکاربرخی روشنفکران غربزده داخلی بپایان میرسانم. ایشان می فرمایند: " این تفکراتی که شما امروزه می بینید، بعضی از تازه رسیده به میدان فکر و اندیشه و سیاست بر زبان جاری می کنند این حرفهای قرن نوزدهمی فیلسوفان و سیاستمداران اروپایی است و آنها خیال می کردند دین تمام شد. " (42)

منابع
1- سایت اینترنتی رشد(دانشنامه- آشنایی با دانشمندان)
2- به نقل از سخنرانی دکتر مهدی گلشنی در نشست " علم سکولار و علم دینی "- مشهد- 7/9/1387
3- کارنگی- دیل، آئین زندگی، ترجمه ریحانه سیف، تهران، نشر پیمان، 1380، ص 246
4- کارل- الکسیس، انسان موجود ناشناخته، ترجمه پرویز دبیری، اصفهان، نشر قائم، 1354، ص 167
5- کارل –الکسیس، نیایش، ترجمه علی شریعتی، ص 41
6- سخنرانی مشهور ماکس پلانک تحت عنوان آیا عالم دین دار به معنای حقیقی می تواند وجود داشته باشد. andishehaa.com
7- روزنامه اطلاعات3/4/76(دومین کنگره تلفیق علم و دین- هندوستان- ژانویه1996)
8- پل فایرابند- چگونه باید از جامعه در برابر علم دفاع کرد؟- ترجمه شاپو اعتماد- فصلنامه فلسفی، دبی و فرهنگی ارغنون، سال اول، بهار 1374- ص 157
9- پل فایرابند- بر ضد روش، ترجمه مهدی قوام صفری، انتشارات فکرنو، ج اول، 1375، ص 73
10- مقاله گستره جهانی اندیشه های امام خمینی، نویسنده مهدی عزیزی، سایت aftab. ir
11- روزنامه جمهوری اسلامی، 20/9/1368، به نقل از مجله العالم
12- روزنامه اطلاعات، امام خمینی و احیای تفکر دینی از نگاه خاورشناسان، 10/11/1388
13- همان
14- همان
15- فصلنامه معرفت، انقلاب اسلامی و پیامد های معرفتی، نویسنده حمید رضا سیف
16- لیال واتسون، کتاب فوق طبیعت، ترجمه شهریار بحرانی، ج چهارم، تهران، امیر کبیر، 1377
17- مجموعه مقالات اسلام و محیط زیست، منصور شاه ولی و باسم کاوری زاده، انتشارات سازمان محیط زیست، 1378، ص 102
18- مقاله مبانی اعتقادی و دینی انقلاب اسلامی، نعمت الله باوند، سایت اینترنتی تبیان
19- لدل مک ورتر- گناه تکنولوژی مدیریت، دعوت هایدگر به تفکر- ترجمه محمد رضا جوزی- مجموعه مقالات فلسفه و بحران غرب- انتشارات هرمس- ج اول - 1378- ص 171
20- حمید پارسانیا- علم و فلسفه- پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی- 1337بخش اول- فصل دوم
21- آلن چارلز- چیستی علم- ترجمه سعید زیبا کلام- فصل سوم- تهران- نشر سمت- 1378- ص 47
22- مقاله علم و دین –پژوهشکده علوم اسلامی
23- تاثیر فرهنگی انقلاب اسلامی ایران بر نظریه های انقلاب- نویسنده محمد حسین پناهی- سایت اینترنتی aftab.ir- 10/11/1386
24- J. T. Cushing,Quantum mechanics(chicogo:the university pres,1994,pp,97
25- فصل نامه ذهن، شماره 21- 1/8/1387، مقاله الهیات، کیهان شناسی و اخلاق، نویسنده نانسی مورفی، مترجم اذوالفضل حقیری قزوینی
26- روزنامه رسالت- 24/2/1385
27- مهدی گلشنی- از علم دینی تا علم سکولار- تهران –پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی- سوم- 85
28- Davies,paul,1992,the mind of god , London,simon and schuter,p. 15
29- Tan Fennema&lain paul,science and religion,university of twente:kluwer academic pub. 1990,p. 96
30- جف هیسن- دین جهانی شدن و فرهنگ سیاسی در جهان سوم- ترجمه داود کیانی- تهران- پژوهشکده مطالعات راهبردی- چاپ اول - 1381- ص 63
31- انقلاب اسلامی ایران و نظریه اسکاچپل- نویسنده مهدی طاهری شلمزاری- خبرگزاری فارس
32- کتاب انقلاب اسلامی ایران- جمعی از نویسندگان –نشر معارف- 1384- چاپ چهارم- ص205- 208
33- روزنامه جمهوری اسلامی- 13/3/76
34- روزنامه اطلاعات- 30/4/76
35- دکتر عنبر حق- استاد دانشگاه مالزی- سخنرانی در اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان- تهران ماهنامه پگاه- 1/3/1380
36- به نقل از کتاب گزیده وتلخیص عصر امام خمینی –نویسنده میر احمد رضا حاجتی- ناشر موسسه بوستان کتاب قم- چاپ اول- 1382- ص 121
37- روزنامه کیهان- 6/10/1380
38- مهدی گلشنی- از علم سکولار تا علم دینی- ص 59و60
39- روزنامه اطلاعات- 5/4/1375
40- روزنامه کیهان25و29/11/1376
41- آنتونی گیدنز- جامعه شناسی- ترجمه منوچهر صبوری- نشر نی- 1374- ص 75
42- سخنرانی مقام معظم رهبری در دیدار با فرماندهان سپاه- 22/8/1378