سیری در زندگی، آثار و احوال فقیه محقق حضرت آیت الله حاج سید محمد علی روضاتی

آنچه در پی می آید، سیری در زندگی، آثار و احوال فقیه محقق حضرت آیت ا... آقای حاج سید محمد علی روضاتی (روضاتیان) "رضوان ا... علیه" میباشد که توسط علی کرباسی زاده اصفهانی نگاشته شده است.
خاندان و والدین
آیت ا...  آقای حاج سیّد محمّدعلی روضاتی (روضاتیان) عالم محقق و محدّث متتبع رجالی معاصر، کتاب شناس، تبارشناس و تراجم نگار برجسته قرن پانزدهم هجری، از احفاد صاحب روضات و دارای نسب مشترک با برخی از خاندان¬های علمی بزرگ شیعه مانند: کاشف الغطاء، نجفی مسجدشاهی و سادات صدرعاملی است. پدر او آیت ا... میرزا سیّد محمّد هاشم (1319-1356ق)- غریق در شط کوفه- فرزند میر سیّد جلال¬ الدین* (1283-1360ق) بن میرزا سیّد مسیح*(1255-1325ق) بن صاحب روضات* (1226-1313ق) و مادر وی  یگانه دختر آیت ا... میر سیّد حسن چهارسوقی (1294-1377ق) بن میر سیّد مسیح بن صاحب روضات بوده است. همسر آیت ا... میر سید حسن چهارسوقی دختر میرزا جمال الدین(م: 1339) بن میرزا سیّد محمّد هاشم مجتهد چهارسوقی  (1325-1318ق) برادر صاحب روضات، و میرزا جمال¬ الدین چهارسوقی داماد حاج شیخ محمّد باقر نجفی مسجدشاهی (1235-1301ق) بوده است. آیت ا...  میر سیّد محمّد هاشم چهارسوقی  داماد میر سیّد صدرالدین عاملی(م:1364ق) و سیّد صدرالدین نیز داماد شیخ جعفر کاشف الغطاء (1154-1228) به شمار می-رود. سیّد صدرالدین عاملی با دو خاندان بزرگ شیخ حرّعاملی و شهید ثانی دارای پیوند مشترک بوده است. از سوی دیگر حاج شیخ محمّد باقر مسجدشاهی یکی از دامادهای سیّد صدرالدین¬ عاملی، و فرزندش حاج شیخ محمّد تقی معروف به آقانجفی (1263-1332ق) داماد میر سیّد هاشم مجتهد چهارسوقی بوده¬ اند.
 
تولّد و تحصیلات
سیّد محمّد علی در روز سیزدهم ماه رجب 1348ق/آذر 1308ش در اصفهان، محلة چهارسوق شیرازی ها، دیده به جهان گشود. در هشت سالگی پدرش را - که به تحصیلات عالی خود در نجف مشغول بود و به هنگام آب تنی در شط کوفه غرق شده بود- از دست داد و تحت سرپرستی نیای مادری¬ اش آیت ا... میر سیّد حسن چهارسوقی ، رشد و بالندگی یافت و آداب دینی و فضایل اخلاقی را از آن فقیه وارسته تعلیم دید. سیّد محمّدعلی علوم جدید را از چهارم ابتدایی تا متوسطه در دبستان و دبیرستان فرهنگ و چهارم متوسطه (دهم قدیم) را در دبیرستان سعدی اصفهان در سال 1324ش به پایان رساند. نخستین معلم قرآن کریم و تعلیمات اولیة او در سال1355-1356ق میرزا علیرضا محمّد شفیعی (1329-1412ق) بود. در اوان بلوغ نزد آقا شیخ محمّد حسین ادیب* (م:1347ش) تعلیم خط گرفته و نصاب الصبیان و رساله عملیة مجتهد وقت و حساب و غیره خوانده است. در سال 1324 وارد مدرسه صدر بازار و آموختن علوم حوزوی شد. مقدمات و سطوح را مانند معالم الاصول، شرح لمعه و مکاسب نزد اساتید فن آموخت. از اساتید درسی او در حوزه اصفهان می¬توان به حضرات آیات و حجج اسلام در ذیل اشاره کرد: شیخ محمّدرضا جرقویه¬ ای* (1309-1371ق)؛ شیخ محمّد حسین مشکینی* معروف به مشکی؛ شیخ محمّد حسن عالم نجف آبادی*، شیخ هبةا...  هرندی* و میر سیّد محمّد باقر ابطحی. آقای روضاتی سپس روانة شهر قم گردید و در حوزة علمیة آن شهر دروسی مانند کفایه، شرح لمعه، رسائل و مکاسب و نیز خارج فقه را از محضر اساتید و علمای آن دیار فراگرفت. استادان درس ایشان در قم عبارتند از حضرات آیات: حاج شیخ محمّد صدوقی(1327-1361ش)؛ حاج شیخ مرتضی حائری(1295-1364ش)؛ حاج سیّد محمّدباقر سلطانی طباطبایی، میرزا ابوالفضل زاهدی قمی؛ آقا میرزا علی اکبر مجاهدی تبریزی؛ حاج سیّد حسین طباطبایی بروجردی (روضاتی،1386، ج1، ص165و315؛ روضاتی پاورقی¬های مکارم، ج6، ص2120 و ج8، ص3058؛ همو، 1386، ص105و589؛ همو، 1390، ج2، ص835؛ جهانبخش، 1382، ص425؛ زادهوش، 1385، ص78).
 
مشایخ حدیث و اجازات روایتی
وی از محدّثان و رجالیان نامدار معاصر است که تلاش بسیاری در اخذ حدیث از بزرگان علما و محدّثان نامدار امامیه و برخی دانشمندان اهل سنت نمود. وی درباره سبب اهتمام به اخذ اجازه حدیث از مشایخ می ¬نویسد:« از امور مهمّه که مشایخ سابقین، رضی ا... ه عنهم، به آن اهمیت فوق العاده می¬ نهاده¬ اند، روایت احادیث ائمة اطهار، صلوات ا...  علیهم اجمعین است از مشایخ خود با اجازه، که متأسفانه در این قرون اخیر فی الجمله متروک شده و نوعاً برای آن اهمیتی قائل نیستند [...] نگارندة ناچیز که از دیر زمانی به اهمیّت مقام آن بزرگان، از چندین نفر رجال بزرگ که خود دارای اسنادی بس عالی بودند، استجازه نموده [...] و صورت جمیع آن اجازات را در « ریاض الابرار» که به منظور فوق (حفظ آثار) تألیف نموده، درج کرده است» ( روضاتی، 1332، ص225-226).
نام مشایخ حدیث ایشان که اجازة کتبی برای وی صادر کرده¬ اند، بر پایة آنچه در آثار و رسائل و صورت اجازات مطابق ترتیب تاریخ دقیق صدور آمده، بر اساس تصویر زیر که خود تنظیم نموده¬ اند، چنین است:
گفتنی است که علامه روضاتی به جز مشایخ سی¬ گانه نامبرده، از برخی علمای دیگر نیز، به گونه کتبی یا شفاهی، دارای اجازه نقل حدیث بوده که در نوشتجات شخصی ایشان درج شده است. همچنین وی در برخی از آثار خود از میرزا محمّد علی مدرس تبریزی، صاحب «ریحانة الادب »، به «شیخنا العلامه» و از استادش مرحوم بروجردی به «سیّد مشایخنا و کبیر اساتیدنا الامام العلامه حقاً آیت ا... ه الباهره الحاج آقا حسین الطباطبایی البروجردی» تعبیر کرده و از برخی علما مانند امام خمینی نیز دارای اجازه شفاهی در نقل حدیث بوده است (روضاتی، 1332، ص226؛ همو، 1391، ص471 و 501؛ همو،1335، ص79-80؛ پاورقی¬های مکارم، ج5، ص10 و ج6، ص1979 و 2048 و ج7، ص2362 و 2632 و 2684 و ج8، ص3097؛ همو،1390،ج1، ص33 و ج2، ص825؛ جعفریان، 1382، ص419؛ روضاتی، مخطوط، الدلیل الاحسن؛ اشکوری، مرآة الزمن و الوجیز المستحسنین 1389، ج1، ص 346-347 ).
 
مقام علمی
آیت¬ ا...  روضاتی علاوه بر آموختن دانش جدید تا سطح دیپلم متوسطة عمومی که در آن زمان( سال1324ش) او را در شمار طبقه تحصیل کرده¬ ها قرار می¬داد، به این حد اکتفا ننمود و راه نیاکان خود را با یادگیری دروس حوزوی دنبال کرد و به مدارج عالی در علوم اسلامی دست یافت. او علاوه بر اخذ اجازة اجتهاد از سوی آیت ا...  کاشف الغطاء موفق به اخذ اجازات حدیث پیش از سن بیست سالگی گردید. هرچند متون فقهی و اصولی را به دقت خوانده بود و مانند بسیاری از دوستان و هم مباحثه¬ ای¬ هایش می¬توانست آن رشته را دنبال کند، عمر خود را در فنون و دانش¬هایی سپری کرد که اهل علم کمتر به آنها وقعی می¬ نهادند و به تدریج به فراموشی سپرده شده بودند. با اینکه از کودکی یتیم گردید اما تربیت مربی دلسوز او آیت ا...  میر سید حسن چهارسوقی و عشق به حفظ آثار خاندان و تُراث علمای امامیه و از سوی دیگر آشنایی با بزرگانی مانند معلم حبیب¬ آبادی ( از سال1325ش) و شیخ آقا بزرگ تهرانی، او را به وادی پژوهش و مطالعه و تصحیح و نگاشتن تعالیق و حواشی انداخت و در علوم تراجم نگاری، کتاب شناسی و نسب شناسی تجارب ارزشمندی اندوخت. آیت ا... روضاتی از همان ابتدای مطالعات خود متوجه شد که یکی از منابع اصلی و مآخذ اولیه بسیاری از تراجم نگاران و کتاب شناسان و مورخان متأخر، سخنان و نکات جدش در کتاب نفیس « روضات الجنات» است. از این رو عزم خود را بر تصحیح و تحقیق روضات و تنقیح عالمانه¬ ای از آن جزم نمود و به همین قصد، به جمع آوری کتب و رسائل و نسخه¬ های خطی و چاپی اقدام نمود تا مواد و مصادر و منابع روضات را فراهم آورد. به تدریج دامنة خرید و تهیه کتاب و نسخه¬ های نفیس گسترش یافت و او هر کتاب و منبعی را که به کتابخانه می افزود، مطالعه می¬کرد و بر بسیاری از آنها حواشی مفید و تعلیقات محققانه ¬ای می ¬نوشت که هر یک خود می¬تواند به مثابة اثری مستقل به زیور طبع آراسته شود.
آیت ا... سیّد محمّدعلی روضاتی با صبر و بردباری مثال زدنی دقت و پشتکار حیرت¬ آور، سختگیری و وسواس علمی خاص و احتیاطی فوق العاده، به نوشتن مقدمه بر آثار علما، تصحیح و تحشیة آنها، تهیة فهارس برای برخی منابع مهم، تألیف مقالات، تصنیف کتب و رسائل و احیای بسیاری از متون کهن و ارزشمند شیعی همت گمارد و حاصل قلم و تلاش او امروز از مآخذ و منابع اصلی تراجم پژوهان، مورخان، نسب شناسان، کتاب شناسان و سایر محققان علوم و معارف اسلامی به شمار می¬رود.
 
آثار و تألیفات
آیت ا... روضاتی کتاب¬ها و رسائل متعدد تألیف یا تصحیح یا تحقیق و تقدیم و تذییل نموده و نیز مقالات بسیاری به قلم ایشان به عربی و فارسی، در مجله¬ ها و یادنامه ها چاپ و منتشر شده است. این آثار در موضوعات متنوعی مانند: کتاب شناسی، تبار شناسی، تراجم پژوهی، تاریخ، حدیث، تفسیر، حکمت و کلام است. در اینجا نخست به فهرست تألیفات وی اعم از چاپ شده و یا چاپ نشده سپس به تعدادی از نمونه ¬های تصحیح و تحشیه و مقدمة ایشان و آنگاه به مقالات ایشان اشاره می¬ نماییم.
الف -  تألیفات، آثار چاپ شده؛
1- « زندگانی آیت ا...  چهارسوقی»، در شرح حال جدّ مادری مؤلف و در بردارندة شرح حال بیش از یک صد تن از رجال علمی و ادبی با فوایدی ارزشمند که خود از مآخذ تراجم نگاران معاصر به شمار می رود. این کتاب به سال 1332ش در 244 صفحه در اصفهان چاپ شده است. حواشی بعدی مؤلف بر کتاب آن را دو برابر حجم قبلی ¬اش کرده که توسط مؤسسه کتاب شناسی شیعه آمادة چاپ است.
2- « جامع الانساب»، در مشجّرات نسب، احوال، آثار، تواریخ و مزارات فرزندان امام همام، حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در چندین مجلّد. جلد اول آن به خاندان¬ های سادات موسوی می¬ پردازد که به سبب دقّت فوق¬ العادة مؤلف و کثرت مصادر و منابع مهم آن یکی از مراجع نسب شناسی سادات موسوی به شمار می¬رود. جلد اول این مجموعه به سال 1335ش در چاپخانه¬ های اصفهان و تهران به چاپ رسیّد. این اثر نیز مانند سایر تألیفات وی پس از چاپ پر از حواشی و تعلیقات او شده که خود نیاز به چاپ مجدد دارد.
3- « شرح روضات الجنات فی تراجم العلماء و السادات»، مؤلف، تألیف این شرح جامع را- که هدف اصلی او به شمار می¬رفت و عمری را در راه فرهم آوردن مدارک و منابعش سپری نمود- در بیست مجلّد پیش بینی کرده که تنها جلد نخست آن به سال 1341ش در اصفهان به چاپ رسیّد.
4- « فهرست کتب خطی اصفهان»، دو هزار نسخه به زبان عربی و فارسی، پیش از چاپ این اثر، مؤلف سال ها پیش در سال 1342ش کتابی با نام « فهرست کتب خطی کتابخانه¬ های اصفهان» انتشار داد و در آن به معرّفی هشتاد نسخه نفیس خطی در چهارصد صفحه پرداخته بود. از آن سال به بعد مشغول تهیه فهرست برای نسخه¬ های خطی دیگر بود. تمامی محتوای کار قبلی¬ اش را نیز با اصلاحات و اضافات یک جا جمع آوری کرده و مطابق حروف الفبا، در سه مجلّد به معرفی دو هزار نسخه خطی عربی و فارسی مبادرت ورزیده است. از این مجموعه تاکنون دو مجلّد آن چاپ شده است. جلد نخست آن شامل حروف آ - ز به سال 1386ش و جلد دوم شامل حروف س- ل به سال 1389ش توسط مرکز تحقیقات رایانه¬ ای حوزة اصفهان چاپ شده است.
5- « نخستین دو گفتار» که گفتار نخست پیرامون گوشه¬ هایی از احوال و آثار علمای بزرگ خوانسار مهاجر به اصفهان و سیری در اجازه نامه ها و گفتار دوم آن به معرفی کتابخانة آیت ا...  آقا میرزا سیّد محمّد هاشم چهارسوقی و فواید ضمنی دیگر می پردازد. « نخستین دو گفتار» در بردارندة دو ضمیمه نیز هست. 1- تصویر نسخة اصل اجازة ملا محمّد تقی مجلسی به آقا حسین خوانساری* 2- تعلیق ه¬ای ناشناخته و عرفانی بر « رساله نیت» جمال المحققین خوانساری*.
چاپ اول این کتاب به سال 1378ش در قم در 146 صفحه توسط کتابخانة تخصصی اسلام و ایران انجام شد و چاپ دوم آن با اضافات و فوائد فراوان و فهارس آخر آن، به سال 1386 در 231 صفحه توسط مرکز تحقیقات رایانه¬ ای حوزه اصفهان صورت گرفت.
6- « دومین دو گفتار» گفتار نخست آن « سعدیه»، در شرح احوال و آثار دو دانشمند قم در قرن چهاردهم، محمّد سعید قاضی و محمّد سعید حکیم، و تصحیح خطاهایی که در اثر به هم آمیختن این دو دانشمند در کتاب¬ها و منابع صورت گرفته است. گفتار دوم « تونیه» در بیان احوال و آثار ملا محمّد علی تونی خراسانی از دانشمندان عصر صفویه همراه با یادداشت¬های تاریخی و فواید ضمنی دیگر، مانند مکاتبة هانری کربن با استاد و پاسخ استاد به اوست. این اثر به سال 1386ش توسط مرکز تحقیقات رایانه¬ ای حوزة اصفهان چاپ شده و پیش از آن به مناسبت ارائه در همایش اصفهان و صفویه در سال 1380 در جلد دوم مجموعه مقالات آن به سال 1382 چاپ شده بود.
7- « تکملة الذریعه الی تصانیف الشیعه» در دو مجلّد. استاد روضاتی از همان روزهای نخستین انتشار کتاب ارزشمند «الذریعه» شیخ آقا بزرگ تهرانی به تحشیه و تعلیقه بر آن همت گمارد و طی بیش از شش دهه حاشیه نویسی بر 26 جلد این مجموعه را در دستور کار خویش قرار داد. یادداشت¬های استاد پیرامون الذریعه حاوی نکات علمی و تاریخی و ادبی بسیاری است، به گونه¬ ای که پاره¬ ای از حواشی استاد در خور مقالاتی جداگانه به شمار می¬رود. هر دو جلد این کتاب به سال 1390ش در 1028 صفحه به همراه تصاویر و اسناد با تحقیق محمّد برکت توسط کتابخانة مجلس شورای اسلامی چاپ شد.
8- « تکملة طبقات اعلام الشیعه»، کتاب گرانقدر طبقات « اعلام الشیعه» از دیگر تألیفات شیخ آقا بزرگ تهرانی است که به شرح احوال علمای امامیه در طول ده قرن از قرن چهارم تا چهاردهم هجری پرداخته است.آیت ا... روضاتی در طول چندین دهه، آگاهی¬ها و اطّلاعات ارزشمند خود را در دانش¬های کتاب شناسی و تراجم پژوهی به صورت تعلیقه و حاشیه بر این مجموعه افزود که حاصل آن با نام تکملة طبقات در636 صفحه به سال 1391ش به تحقیق محمّد برکت توسط کتابخانة مجلس چاپ شده است. این آخرین اثر استاد بود که در واپسین روزهای حیات او منتشر گردید و ایشان در بیمارستان الزهرای اصفهان آن را رؤیت فرمود.
9-« هدیة نجفیه» در شرح احوال سه تن از علمای بزرگ اصفهان، آقا میر سیّد محمّد مدرس نجف آبادی*، آقا سیّد عبدا... ه ثقة الاسلام* و آقای حاج شیخ مهدی نجفی و به درخواست آیت ا... ه آقا سیّد شهاب الدین نجفی مرعشی نوشته است و به سال 1375 در مجموعه هفده رسالة فارسی به تحقیق  آقای حاج شیخ رضا استادی چاپ شده است.
10- « آثار التقوی» رساله ای در شرح حال عالم جلیل سیّد محمّد تقی بن عبدالرزاق موسوی اصفهانی* صاحب « مکیال المکارم»، به فارسی که تعریب آن در مقدمه « مکیال المکارم» در سال 1398ق و فارسی آن در مقدمة ترجمة مکیال در سال 1403ق چاپ شده است.
11- « مرآة الزمن أو الوجیزة المستحسن فی الاجازه لسیّدنا الفقیه الامامی الحسن»، اجازه نقل روایت از سوی علامه روضاتی برای آیت ا...  حاج آقا حسن فقیه امامی است. در این اجازه¬ نامه که مفصلترین اجازات علامه روضاتی است، اجازه دهنده به مشایخ سی گانه روایی خود به تفصیل با شرح احوال آنها پرداخته است. تألیف این رساله شش ماه به طول انجامیده و شب جمعه 26 رجب 1415ق در منزل ایشان واقع در محله چهارسوق پایان یافته است. این رساله در یکصد و چهل صفحه بوده و در بررسی اجازات معاصر شیعه و نحوة اتصال آن به اجازات علمای پیشین، اهمیّت بسیار دارد. اجازه دهنده در پایان، فهرست مجدول اسمای مشایخ را مطابق ترتیب صدور اجازات مشتمل بر نام، تاریخ ولادت و وفات، تاریخ اجازه و محل صدور آن در دو صفحه آورده و کتابت آن را شنبه27 رجب همزمان با مبعث رسول اکرم(ص) مطابق 10 دیماه1373ش به پایان برده است.
 
ب - آثار منتشر نشده؛
12- « رساله خاصه حول عقاید ابن عربی و  صاحب المثنوی»( روضاتی، 1390، ج1، ص65).
13- « الدلیل الاحسن فی الاجازة الاخ الفاضل مظاهری الحسن»، اجازه نامه در 119 صفحه از سوی استاد برای عالم فاضل محقق آقای حاج شیخ حسن مظاهری صادر گردیده است. مجیز در این رساله که پس از «مرآة الزمن»، مفصل¬ترین اجازه نامه وی برای مجاز است، به شرح احوال مشایخ سی گانة خود پرداخته و تألیف آن مدت چهارماه به طول انجامیده و در اوّل جمادی الاخر سال1421ق پایان یافته است.
استجازه مجاز از ایشان در تاریخ25 محرم الحرام 1421 مطابق اردیبهشت ماه1379ش، تاریخ دریافت اجازه از مجیز14 شهریور1379 بوده است. این رساله نیز از حیث رجال حدیث و سنخیّت پیوند مشایخ معاصر به گذشته از اهمیت بسیاری برخوردار است. روضاتی در آخر این اجازه نامه فهرست مجدول مشایخ سی گانه خود را مطابق ترتیب تاریخ ولادت آنها آورده است.
14- « ریاض الابرار، مستدرک الجزء 25 من البحار فی اجازات علمائنا الاخیار» که دو جلد آن تدوین شده است.
15- « کواکب منتشره در احوال اعیان شجره» که در سال 1366ق تألیفات شده است.
16-« عترت طاهره» در فضایل و تواریخ چهارده معصوم که از دویست کتاب از آثار علمای عامه و خاصه تألیف شده است.
17- « دیوان الاکابر» جامع آثار منظوم و منثور اجداد مؤلف.
18- « فیض الباری ترجمة الامام الانصاری»، در شرح حال شیخ مرتضی انصاری که در سال 1373ق تألیف شده است و بخشی از عبارات آن در « مکارم الآثار»(ج2، ص514) و نیز در کتاب« زندگانی و شخصیت شیخ انصاری»(ص355 به بعد) آمده است.
19- « تذکرة النسابین» شرح حال یک هزار نسابه و تبار شناس و بررسی آثار موجود و مفقود آنان.
20- « شرح حال سیّد رضی».
21- « شرح حال میرزا رفیعا نائینی*» ( روضاتی، 1332، ص225-224؛ همو، پاورقی¬ های مکارم، ج514-515 و ج3، ص805 و ج3، ص1977).
 
ج -  مقالات؛
22- «رسالة داوودیه» در بررسی اسناد و مدارک تعیین محل دفن امامزاده داوود در منطقة فرحزاد تهران. این رساله در فصلنامة میراث جاودان( سال دوم، ش دوم) به سال 1373 چاپ شده است.
23- « قصص الانبیاء»، چاپ شده در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان به سال 1361ش، شماره دهم.
24- « اجازات روایتی دو محقق خوانساری»، چاپ در مجلة کیهان اندیشه به سال 1377، شمارة 82 که بعدها با اضافات مفصل در «نخستین دو گفتار» تجدید چاپ شد.
25- « علامة حویزی و تفسیر صوافی الصافی»، چاپ در مجله قرآن و حدیث« بینات» به سال 1375، شماره12.
26- « ابن ابی جمهور احسائی و کتاب عوالی اللآلی».
27- « مطبوعات حروفی ایران قدیم».
28- « حاج میرزا ابوطالب اصفهانی مؤلف حاشیه شرح سیوطی».
29- « نکاتی پیرامون امثال و الحکم دهخدا»، مجله آینده به سال 1369، شماره 5-8 .
30- « کتاب های چاپی و خوشنویسان تبریز»، چاپ شده در مجله آینده، جلد ششم.
31- « شجره نامه خانوادگی» که نخست به سال1367ق در تهران روی یک برگ بزرگ، چاپ سنگی شد و برخی اوراق آن به ضمیمه چاپ دوم کتاب روضات (به تصحیح و تحشیه روضاتی) منتشر گردید و دو سالی پس از آن در بغداد به ضمیمة کتاب« دوائر المعارف» به سال 1369 چاپ شد. نام کامل این اثر چنین است: « صورت شجرة اولاد و احفاد مرحوم مبرور آیت الله علامه کبیر قدوة المجتهدین، آقای حاج میرزا زین العابدین موسوی*».
32- « یادداشت، حاشیه، نکته، دهکده کرمند کجاست؟» مجله آینده به سال 1360، شماره9 و10؛ در معرفی اشتباه مکان این دهکده در کتاب حروفی« منتخب التواریخ» آمده است.
33- « نوشته¬ ای از جلال¬ الدین همایی*»، مجله آینده، به سال 1370، شماره4-1؛ که در این مقاله استاد ابتدا شرحی بر زندگی استاد جلال الدین همایی نگاشته و سپس به نامه¬ ای از وی برای شیخ محمّدرضا حسام الواعظین* اشاره می¬کند.
34- « مؤلف کتاب حدیقة الأفراح و غیره».
35-« نسخه¬ ای از تفسیر کشف الاسرار میبدی».
36- «پیشنهادهایی به مجله آیین اسلام».
37- «مرحوم میرزا محمّد علی مدرس تبریزی».
38- «نسب نامه سیّد محمّد نوربخش».
 39- « چند مجموعة خطی از مجموعه های روضاتی».
 40- «فهرست نسخه¬ های مصنّفات شیخ طوسی».
 41- « دربارة دو رساله کلامی از شیخ طوسی».
 42- «ترجمه دو رساله کلامی از شیخ طوسی».
 43- «کیفیت انتساب شیخ هادی تهرانی به خاندان علامه مجلسی».
 44- «دو دانشمند طوسی».
 45- «انحرافات عقیدتی چند تن از رجال عامه و اجازة روایت حدیث شریف».
 46-«ملاحظاتی دربارة کتاب خلاصة السیر محمّد معصوم».
 47-«مصابیح الهدایة فی أنوار الولایة».
 48-« نامه¬ ای دربارة برخی اصطلاحات».
 49- «چگونگی مرجعیت و نشر فتاوی شیخ اعظم انصاری».
 50- «رسالة مُعزّیه».
 51- «خاندان صفوی، سیادت و امارت».
 52- «خواجه عبدالله انصاری مشهور».
 53- « افراط در به کارگیری کلمات با تنوین».
 54- «تعلیقه¬ ای بر وقایع السنین و الأعوام».
 55- « تاریخ شهادت شهید ثانی».
 56- « یادی از چند تن کتابفروشان و صحافان در گذشتة اصفهان».
 57- « الشیعة الإمامیة».
 59- «رسالتان کلامیتان للشیخ الطوسی».
 60-« کلمة حول مؤلف کتاب المشکول».
 61-« کلمة حول النوبختی و کتابه».
 62- « احادیث شریفة فی وظائف الولاة».
 63- « ابن نما الحلّی و آثاره و بیته».
 64-« الددر و اللآلی فی ترجمة سلیم بن قیس الاهلالی».
  65- «تصحیح عمدة الطالب».
 66-« رسالة الترتب لآیة الله ضیاءالدین العراقی ولمحة عن عیاة احد الخواص من تلامذته».
 67-« حکایة ما کتبه صاحب روضات الجنّات».
 68- « چند نکتة تاریخی راجع به زندگی شیخ طوسی و یک پیشنهاد».
 69- مقاله¬ ای پیرامون کتاب « لطائف الاعلام» و مقالات دیگر( روضاتی، 1390، ج1، ص91).
گفتنی است که پنجاه مقاله استاد- اعم از فارسی و عربی- با نام « در پرتو روضات» به کوشش عالم اندیشمند آقای حاج شیخ رضا مختاریان در مؤسسه کتاب شناسی شیعه به زیر چاپ رفته است.
 
د -  تقدیم، تصحیح، تحقیق و تحشیه؛
70- « روضات الجنات فی التراجم العلما و السادات» با تصحیح، تحشیه و فهرست که به سال 1327ش در قطع رحلی در تهران چاپ سنگی شده است.
71- « سماء المقال فی علم الرجال» اثر علامه میرزا ابوالهدی کلباسی* که جلد نخست آن با تصحیح وی به سال 1332ش در قم چاپ شده است.
72- «مکارم¬ الآثار در احوال رجال دوره قاجار» مهمترین اثر میرزا محمّدعلی معلم¬ حبیب¬ آبادی و از بهترین کتب تراجم و شرح حال دانشمندان اسلامی در قرون 13و 14هجری هر هشت مجلّد چاپ شده کتاب از 1337 تا 13381ش با تصحیح، تحشیه و فهرست و تهیه تصاویر از سوی آیت ا... روضاتی همراه بوده است. بویژه مجلّدات اخیر آن مملو از تعلیقات و حواشی مفصل محقق کتاب است که با دقتی حیرت انگیز متن را آماده نموده و یادداشت¬های دقیق و پرمایه او آکنده از فوائد تاریخی، کتاب شناختی و تراجم نگاشتی بوده و به گواهی اهل نظر در ارج و بها بر متن مؤلف غالب و فائق است. با این حال  آیت ا... روضاتی از سر فروتنی از درج نام خویش بر روی جلد و نیز بر روی صفحة عنوان سرباز زده است.
73- «کتاب الاوائل» اثر حاج آقا محمّد مقدس اصفهانی* که توسط استاد با تصحیح، تحشیه و تنظیم فهرست شده و به سال 1340ش در اصفهان چاپ شده است.
74- «تجارب السلف در تاریخ خلفا و وزرای ایشان» از هندوشاه نخجوانی که توسط استاد و باهتمام امیر سید حسن روضاتی از روی نسخه اقدم آن با پیشگفتار و چندین پیوست به سال 1361ش در اصفهان چاپ لوحی شده است.
75- «کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد» که با حواشی و تعلیقات استاد، نسخة چاپ سنگی آن به سال 1381ش در اصفهان تکثیر شده است.
76- «عبقات الانوار» که شش جزء حدیث ثقلین و سفینه با مقدمه و فهارس استاد  از سال 1338تا 1342 تجدید چاپ شده است و حدیث منزلت آن نیز با مقدمه و فهارس استاد به سال1364 در اصفهان تجدید چاپ شده است.
77- «جبر و تفویض، رسالة خلق الاعمال صدر المتألهین» به تحقیق و مقدمة استاد به مناسبت همایش ملاصدرا به سال 1340ش در اصفهان چاپ شده است.
78- « حاشیة ملا عبدالله و شرح نظام» که آیت ا... روضاتی در اوایل تحصیلات خود به درخواست ناشر به تصحیح آن اقدام کرده و از سوی کتابخانه شفیعی در اصفهان چاپ شده است.
79- « حواشی بر کتاب زندگی نامه علامه مجلسی» از سیّد مصلح الدین مهدوی که به سال 1378ش چاپ شده است.
80- « مناهج المعارف» نیای گرامی ¬اش، سیّد ابوالقاسم خوانساری که دفتر نخست آن با تصحیح و تحشیه استاد در اصفهان چاپ شده است.
81-« حواشی و تعلیقات بر اعیان الشیعه» امین عاملی.
 82- «حواشی و تعلیقات بر الکنی و الالقاب» محدث قمی.
83- «حواشی و تعلیقات بر ریحانة الادب» مدرس تبریزی.
84- «حواشی و تعلیقات بر بغیة الوعاة سیوطی».
85- حواشی و تعلیقات بر« امل الآمل» شیخ حر عاملی( روضاتی، 1332، ص225).
86-« مجموعه مکاتبات و مراسلات»، بسیاری از علما و محققان و نویسندگان مشهور ایرانی و عرب با استاد روضاتی مکاتبه داشته و وی نیز از دوران جوانی تا اواخر عمر خود با علما و دانشمندان حوزوی و دانشگاهی و محققان علوم اسلامی نامه نگاری نموده است. مکاتبات، مجموعه ای ارزشمند و دربردارندة نکات علمی، تاریخی، ادبی و رجالی گرانقدری است. شخصیت¬هایی که با ایشان مکاتباتی داشته¬ اند، عبارتند از: جلال الدین همایی، آیت ا...  چهارسوقی ، حضرت آیت ا... مرعشی نجفی، سیّد محمّد صادق بحرالعلوم، سیّد مصطفی خوانساری، دکتر ایرج افشار، رضا استادی، محمّد رازی، عبدالعزیز طباطبایی، شیخ محمّد حسن آل یاسین، ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، سیّد علی فانی، سیّد محمّد علی امام، شیخ آقا بزرگ تهرانی، حضرت آیت ا...  بروجردی، سیّد هبة الدین شهرستانی و پروفسور هانری کربن. بخشی از این نامه¬ ها با نام « اسنادی از خاندان روضاتیان» به کوشش دکتر رسول جعفریان به سال1382 چاپ شد.
87- « مجالس اهل ایمان در مساجد و تکایای اصفهان»، آگهی¬ های فوت علما و شخصیت های علمی و مذهبی و نیز بعضی از بانوان خاندان های علمی اصفهان است و در طول شش دهه توسط استاد جمع آوری شد و در برخی موارد یادداشتهای مفیدی نیز افزوده است. این اثر ارزشمند به عنوان اسناد تاریخی حاوی اطلاعات گران قیمتی است و گوشه ای از تاریخ شصت ساله اصفهان را نشان می¬دهد.
 
احوال شخصی و اوصاف اخلاقی
آیت ا... سیّد محمّد علی روضاتی از دودمان اصیل و بیت شریف صاحب روضات بود که پدران و نیاکانش نسل اندر نسل از فقها و محدّثان نامدار امامیه و صاحب احوال معنوی و فضایل اخلاقی بوده¬ اند. وی پس از درگذشت نیای مادری¬ اش آیت ا...  چهارسوقی ، نسبت به انجام وظایف دینی و آداب شرعی احساس تکلیف بیشتری کرد و مدت ها تا اوایل انقلاب در منزل خود به همراه دوست و یار دیرینه¬ اش شیخ محمّد مهدی نواب لاهیجی به رتق و فتق امور و حوایج شرعی مردم و تنظیم اسناد شرعی و اجرای صیغة نکاح اشتغال داشت. تا حدود سال 1360ش نیز به امامت جماعت و ارشاد مردم و وعظ و خطابه در مسجد جدّش، میرزا محمّد هاشم مجتهد چهارسویی پرداخت و گاهی با یاد آن ایام، پیرامون منبرهای جذاب و زحماتی که برای امورات مسجد و مطالعه جهت ارائه منبرهای مفید و سودمند کشیده بود، سخن می¬گفت.
آیت الله روضاتی عالم دینی و مردمی بود؛ از اوضاع و احوال مردم آگاهی داشت و گاه از وضع نابسامان اقتصادی و انحطاط اخلاقی جامعه گله مند بود. تا پیش از بیماری آخر که منجر به فوت جانگدازش شد، پیاده روی روزانه¬ اش ترک نشد؛ هر روز یک ساعت از منزل خود تا خیابان¬ها و چهار راه¬¬ های اطراف مانند چهار راه وفایی یا خیابان طالقانی یا مسجد لنبان پیاده روی می¬کرد و به هنگام بازگشت، مواد خوراکی و سایر مایحتاج خود را تهیه و به منزل می برد. به هنگام قدم زدن دوست می داشت تنها باشد و از اینکه دنبال او راه بیافتند یا همراهی اش کنند جلوگیری می نمود. اهالی محل و کسبه احترام ویژه ای برای او قائل بودند و از مشکلات خود با او سخن می گفتند و درد دل  می کردند. استاد نیز گاهی که خسته می شد داخل  مغازه بعضی از کسبه بر روی صندلی استراحت می کرد. او به آنچه می گفت ایمان داشت و سخن کم می گفت اما آنچه می فرمود با تحقیق و دقت و متانت همراه بود، بر حفظ باورهای درست و اصیلی که یک شیعه باید بدان¬ها معتقد باشد، تأکید بسیاری داشت و همواره از علما و دانشمندانی که دغدغه حمایت از اصول عقاید شیعی درست داشتند، تحسین و تمجید می نمود. نوشته¬ های او دارای فضای روحانی و دینی و باورمندی بود و همواره در دل تحقیقات و آثارش پیام دفاع از حریم ولایت اهل بیت موج می زد، بدون آنکه ذره ای از دقت و ظرافت علمی کارهایش کاسته شود. دلیل اصلی علاقه و حمایتش از روضات الجنات را- علاوه بر اینکه آن را افتخار بزرگ خاندان و میراث جاودانه جد امجدش می دانست- دفاع صاحب روضات از باورهای اصیل شیعی و پیروی از ولایت اهل بیت می دانست که همچون شمعی در جای جای روضات می درخشد. تعصب خاصی بر لزوم رعایت حجاب کامل شرعی بانوان و رعایت شؤون اخلاقی آقایان داشت. به طلاب و حوزویان در خصص رعایت آداب دینی و حفظ شؤون اخلاقی و پاسداشت حرمت یک عالم دینی در میان مردم هشدار می داد. به هنگام بیرون شدن از منزل و نیز سوار شدن بر اتومبیل، آیات و ادعیه وارده را با تلفظ صحیح به دقت و شمرده قرائت می فرمود و خود از کتاب دعایی که گلچینی از ادعیه مجربه توسط نیاکانش جمع آوری شده بود به هنگام ادای فرائض با معبود بی نیاز مناجات می نمود. استاد بویژه در دو سه دهه آخر حیات، در مجالس و همایش¬ها و بزرگداشت¬ها شرکت نجست و اجازه نداد که برای خودش نیز نکوداشتی برگزار گردد. بیشترین وقت او به مطالعه و تحقیق و تعلیق و تحشیه و تألیف می گذشت. سالیان متمادی روزهای جمعه پذیرای دوستان و شاگردان خود بود و بخشی از متن نهج البلاغه را بر پایه چند متن قدیمی و اصیل  همراه با برخی از آقایان، تصحیح می¬نمود و نسخه بدل¬ها بدقت با متن مقابله می ¬شد. سپس به گفتگو با دوستانش می¬پرداخت و با طرح پرسشهای مختلف ادبی، حدیثی، تفسیری، کلامی و فلسفی، حضار و مخاطبان خود را به فکر وامی¬داشت و با پاسخ¬های آنها بحث و گفتگو ادامه پیدا می¬کرد و از هر دری سخنی به میان می¬ آمد. خود شخصاً از مهمانانش پذیرایی می¬کرد و به کسانی  که می¬خواستند بخاطر رعایت حال استاد، تعارفات معمول را بجا آوردند و از استاد پذیرایی کنند، همواره این حدیث را قرائت می¬فرمود که: « لا تکرم المرء فی بیته». برای زندگی شخصی افراد حرمت بسیاری قائل بود و با رفتار و کردارش به اطرافیان نشان می¬داد که زندگی خصوصی و وسایل شخصی هر فرد محترم بوده و نباید در آن بدون اجازه صاحبش تصرفی صورت گیرد.
 
آیت ا... روضاتی در کلام بزرگان
1- استاد همایی در دوران نوجوانی و جوانی محقق روضاتی به سال 1366ق چنین می نویسد: « بهترین یادگاری که از او [میرزا محمّد هاشم] باقی مانده، پسرش آقا میرزا محمّد علی روضاتی است که در قم به تحصیل اشتغال دارد و عن قریب چراغ دودمان خواهد شد»( همایی، 1390، ص497) و در اثر دیگر خود باز چنین نوشته است: « از وی [میرزا محمّد هاشم] یادگاری گرانبها [ آقا میرزا محمّد علی روضاتی] مانده که امید ترقی در وی بسیار است»( همان، 1381، ص365). در نامه های بعدی، استاد همایی از علامه روضاتی به حضرة السیّد الفاضل الجلیل النبیل [...] و حضرة السیّد السدید الفاضل الوحید الفرید» یاد کرده است (اسنادی از خاندان روضاتیان، ص327-328).
2- شیخ آقا بزرگ تهرانی به مناسبت تألیف کتاب فهرست کتب خطی علامه روضاتی:« یک نوع از تصنیف بی¬نیاز از توصیف است، که از ابتکارات ذهن وقّاد و خاطرات قریحه نقاد، و از رشحات قلم وحید زمانه و فاضل یگانه، دانشمند ارجمند و سیّد بزرگوار سعادتمند سمّی دو نور نبوت و ولایت، و راهنمای طریق هدایت است که خدایش از چشمهای بدبین محروس دارد و به ثواب¬های دنیوی و اخروی مخصوص فرماید، چقدر سزاوار می¬باشد که سایر فضلای این عصر [...] تأسی به این وجود محترم نمایند »( مقدمة فهرست کتب خطی کتابخانه¬های اصفهان، 1341ش، ص1).
3- میرزا محمّد علی معلم حبیب¬آبادی در متن اجازة نقل حدیث به سیّد محمّد علی روضاتی در تاریخ1385ق : « استجاز منی السیّد الاجل الامجد و الفقیه الفاضل الاوحد افضل احبنا الماضین [...] سمیّنا الاقا الاعظم الروضاتی [...] و ذلک لحسن ظنه سلمه الله تعالی و نظر لطفه علی و إلاّ فان لی رتبه الاستجازه فکیف الاجازه و قد اوجبت لی حقوقه الکثیره علی اطاعة امره المطاع و ان کان هو منی لایستطاع فانه منذ سنین فی داره الشریفه انزلنی و من مکتبه النفیسه مکنّنی الاوهی خزانه تحتوی علی نسخ کثیره تبلغ عدّتها الی الاف من الکتب  و الرسائل المضبوطه من المطبوعه و المخطوطه» ( امالی، مخطوط).
4- آقا سیّد عبدالله ثقة السلام در اجازة نقل حدیث به مرحوم روضاتی در تاریخ1373ق:« السیّد الفاضل الادیب والعالم اللبیب سبط الحجتین و نور النیرین ذوالحسب العالی والنسب المتعالی المحلا بانواع الفضائل والغریق فی بحر الفواضل السیّد محمّد علیاً...» ( ابن رضا، ج3، ص224).
5- حاج آقا رحیم ارباب در اجازه به مرحوم روضاتی در تاریخ1377ق:« قرة عینی و من یجری مجری الولد منی حباله و حبا لوالده الماجد العلامة اعلی ا...  مقامه فی دارالکرامه و هو جناب العالم الجلیل والسیّد السند السدید الاقا میرزا سیّد محمّد علی الروضاتی ادام ا... توفیقه ارجو ان یکون من هؤلاء الابرار الاجلاء الذین فضل ا...  مدادهم علی دماء الشهداء...» (روضاتی، 1390، ص502).
6- میرزا محمّد طهرانی عسکری در اجازه به مرحوم روضاتی در تاریخ 1370ق: « السیّد العلامة الحبرالمتبحر الفهامه سیّد العلما العاملین جمال الملة و الدین...»( ابن رضا، ص226). 
7- آقای سیّد هبة¬الدّین شهرستانی در اجازه به آقای روضاتی در تاریخ1371ق. :« العالم الفاضل و المحدث الکامل، ممتاز الافاضل، علم الاعلام و زبدة المجتهدین الکرام، رکن الاسلام...» ( روضاتی، 1332، ص229).
 
همسر و فرزندان
آیت ا... روضاتی با بنی اعمام خود از خاندان موسوی الغروی، از احفاد جدش  آیت ا... آقا میر سید محمد هاشم مجتهد چهارسوقی  پیوند زناشویی برقرار کرد. پدر همسر ایشان دانشمند جلیل القدر آقای حاج سید محمد هاشم موسوی الغروی (1326-1403ق) بن میرزا سید جمال الدین بن علامه سید محمد هاشم چهارسوقی  بود. ب رپایه نوشتة علامه روضاتی« صبیه کریمه بزرگتر مرحوم آقای حاج سید محمد هاشم موسوی الغروی علویه متولده دهم صفر1359 مطابق آخرین روز سال 1318ش به چهارده سالگی و ماه شعبان المعظم 1373( فروردین1333ش) به حباله نکاح مسودانی اوراق پریشان درآمد و چهل و دو سال معتکف بیت و متکفل همه امور زندگی از پرستاری، تربیت و تعلیم فرزندان و تربیت و تنظیم و سامان کارهای سبک و سنگین خانه و خانه دار می بود، در نهایت عفاف و کفاف و کمال عزت و شرافت و ایثار و اقتدار، بدان حد که عموم خدمات علمی و دینی و آنچه تا کنون بدست این ضعیف نوشته و طبع و نشر شده همه از برکت حیات پربار آن سیده عزیزه فاضله بوده است. یگانه فرزند ذکور امیر سید حسن و دکترای دانش فیزیک را به ثمر رسانیده متأهل ساخت (همسر ایشان دختر دانشمند جلیل القدر جناب آقای دکتر سید مهدی کیوانی استاد تاریخ) و چهار کریمه فاضله را (که همگی دارای تحصیلات عالیه دانشگاهی هستند) همچنان تا به خانه بخت روانه کرد (دامادهای گرامی جناب آقای حاج آقا رضا فشارکی، جناب آقای سید اکبر امامی، جناب آقای دکتر سید ابراهیم نوریان و جناب آقای دکتر سید محمد مرندی) و شش تن نواده عزیز خود را دید و تا توان داشت به اصلاح امور آنان نیز رسید. عاقبت پس از تحمل چند سال بیماری مهلک پر مشقت و آزار رخت از جهان ناپایدار درکشید و پگاه روز آدینه سیزدهم محرم الحرام 1407ق/ 11 خرداد 1375ش جان به جان آفرین سپرد و پیکر پاکش در اندرون حرم شریف امامزاده ابوالعباس واقع در شهرک خوراسگان از محلات شرقی اصفهان به خاک رفت غفرا... لی ولها» ( روضاتی، 1386، ص151-152).
 
وفات و مدفن
علامه روضاتی پس از فوت همسر گرامی¬ اش در سال 1375ش سالیان متمادی  با آلام و رنج های مختلف کنار آمد. هراز گاهی ناراحتی¬ های مانند سردرد و درد در ناحیه پا و کمر به سراغ او می آمد ولی او مقاومت نمود و لحظه ای از مطالعه و تأمل و تألیف و تحقیق غافل نبود. اما متأسفانه بیماری آخر لاعلاج بود و به گونه ای غافلگیرانه و حیرت آور استاد را از پا درآورد و سرانجام صبح روز پنج شنبه 29 تیر1391ش/ 29 شعبان1433 در ساعت هفت و پانزده دقیقه صبح دیگر صدای نفس استاد شنیده نشد و جان به جان آفرین تسلیم نمود و خاندان و شاگردان و دوستانش را در اندوهی بس عمیق فرو برد.
پیکر استاد روضاتی را در عصر همان روز در منزل شخصی¬ اش غسل دادند و پس از تشییع، به تخت فولاد اصفهان برده،. نماز بر پیکر ایشان توسط عموزاده¬ اش حضرت حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای حاج سید عبدالحسین روضاتی خوانده شد و در تکیه نیاکانش صاحب روضات* داخل بقعه جنب قبور جده و مادر گرامی¬ اش به خاک سپرده شد.

منابـع:
*سیّد مهدی ابن الرضا، ضیاءالابصار، ج3، قم1382ش؛
*جویا جهانبخش، مقاله « استاد بزرگوار ما علامه روضاتی در اسنادی از خاندان روضاتیان»،به کوشش رسول جعفریان، قم1382ش؛
*سیّد محمّدعلی روضاتی، شرح روضات الجنات، اصفهان1341ش؛
*همو، زندگانی آیت الله چهارسوقی، اصفهان1332ش؛
*همو، مجالس اهل ایمان، اصفهان 1386ش؛
*همو، فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان، اصفهان1341ش؛
*همو، الدلیل الاحسن للاخ الفاضل المظاهری الحسن، مخطوط؛
*همو، دومین دوگفتار، اصفهان1386ش؛
*همو، هدیه نجفیه، در هفده رساله فارسی، مشهد1375ش؛
*همو، جامع الانساب، اصفهان1335ش؛
*همو، مرآة الزمن او الوجیزة المستحسن فی الاجازة الی سیّدنا  فقیه الامامی، در فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت الله حاج سیّد حسن فقیه امامی، دفتر اول، سیّد صادق حسینی اشکوری، قم1388ش؛
*همو، فهرست کتب خطی اصفهان،ج1، اصفهان1386ش؛
*همو، فهرست کتب خطی اصفهان، ج2،اصفهان1389ش؛
*همو، تکملة الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج1و2، تهران1390ش؛
*همو، تکملة طبقات اعلام الشیعه، تهران1391ش؛
*همو، رساله داوودیه، مجله میراث جاویدان، سال دوم، شماره دوم، تهران1373ش؛
*محمّدرضا زادهوش،« تبارشناسی سادات موسوی»، مجله میراث جاویدان،ش56، تهران1385ش؛
*محمّدعلی معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج1و8، پاورقی¬های آیت¬الله روضاتی، اصفهان1337و1381ش؛
*همو، امالی، مخطوط؛
*جلال الدین همایی، تاریخ اصفهان( مجلّد ابنیه و عمارات)، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران1381ش؛
*همو، تاریخ اصفهان، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران1390ش.