مسأله پيچيده‌اي به نام ايران
بي‌شك موضوع استفاده تروريست‌هاي «القاعده» از خاك ايران و افشاي اين مسأله، درست در زماني كه كاخ سفيد رويكرد خصمانه‌اي را عليه ايران اتخاذ كرده است، بحث و جدل‌هاي فراواني را برخواهند انگيخت.
كنگره آمريكا در ماه مي امسال قطعنامه‌اي را به تصويب رساند كه بر مبناي آن، در صورت عدم همكاري ايران با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، اين كشور مورد مجازات‌هاي سخت قرار خواهد گرفت، مجلس سنا نيز قبل از آغاز جنگ عراق در قطعنامه‌اي مشابه، خواستار استفاده از تمام روش‌ها براي ممانعت از دستيابي ايران به سلاح اتمي شد.
دقيقاً نقطه مقابل اين تحركات سياسي، تلاش برخي گروه‌هاي ذينفوذ در سياست خارجي آمريكاست؛ اين گروه‌ها خواستار پايان دادن به ربع قرن رابطه خصمانه ميان دو كشور و از سرگيري روابط ديپلماتيك ميان ايران و آمريكا –عليرغم وجود اختلافات- هستند. در اين راستا شوراي روابط خارجي كه از نهادهاي بسيار تأثيرگذار در سياست خارجي ايالات متحده است به دولت بوش پيشنهاد داده است كه به جاي آنكه در انتظار سقوط نظام حاكم بر ايران بماند بهتر است به تعامل ديپلماتيك با اين كشور بينديشد.
در واشنگتن رويكردهاي متنوع و بعضاً منحصر به فردي در قبال ايران وجود دارد. در حالي كه دولت بوش به عراق اعلام جنگ داد و رژيم صدام حسين را سرنگون كرد و نيز مذاكرات جدي را با كره شمالي بر سر زرادخانه‌هاي اتمي اين كشور آغاز كرده است. ايران، با آن كه از نظر دولت بوش حلقه سوم «محور شر» است ولي همچنان در برج عاج خود نشسته است و هنوز هيچ قطعيتي بر سر نحوه برخورد يا تعامل با اين كشور حاصل نشده است.
يكي از مقامات بلندپايه آمريكا در مواجهه با خبرنگاراني كه وي را محاصره كرده و خواستار توضيحي روشن از مواضع آمريكا در قبال ايران شده بودند از كوره در رفته و فرياد زده بود: «اصلاً از كدام موضع حرف مي‌زنيد؟!»
واقعيت آن است كه سياست ايالات متحده در قبال ايران، سياستي منحصر به فرد است اين سياست مبتني بر مجموعه واكنش‌هاي گسترده به مسايلي چون سلاح‌هاي كشتارجمعي، حقوق بشر، تروريسم، موادمخدر، عراق و افغانستان است. دو سال پيش به هنگام برگزاري انتخابات شوراي شهر در ايران، كاخ سفيد با صدور بيانيه‌اي از سران تهران خواست «گوش شنوايي، براي خواست مردم» داشته باشند. منظور ايالات متحده در اين بيانيه، مردم اصلاح‌طلبي بود كه از نظر كاخ سفيد –به واسطه تمايلات آزاديخواهانه و مسالمت جويانه خويش- بهترين دوستان ايراني آمريكا محسوب مي‌شدند، ليكن بيانيه‌هايي از اين دست نيز فاقد رويكردهاي سياسي مشخصي بودند و انتظار ايالات متحده از مردم ايران براي سرنگوني نظام خويش كه معمولاً در انتهاي بيانيه به شكل غيرمستقيم ابراز مي‌گردد بيانگر نوعي تعارض ميان صدر و ذيل اين بيانيه‌هاست.
برنامه هسته‌اي ايران جنبه جديد و خطرناكي را به سياست‌هاي ايالات متحده در قبال ايران، افزود و آن را پيچيده‌تر كرد.
رييس‌جمهور بوش در آوريل گذشته طي ديدار با خبرنگاران روزنامه‌هاي آمريكا خطاب به آنان گفت: «ايراني‌ها بايد فشار جامعه جهاني و هم‌آوايي كشورها در محكوم كردن برنامه‌هاي هسته‌اي خويش را احساس كنند.»
با وجود اظهارنظرها، ميان مقامات آمريكا بر سر نحوه تعامل با ايران چند دستگي وجود دارد. براي رسيدن به اهداف و منافع در اين كشور خاورميانه‌اي كدام يك از سه روش تعامل، مهار و برخورد، نتيجه‌بخش خواهند بود. وزارت خارجه آمريكا تلاش مي‌كند با برشمردن همكاري ايران در زمينه‌هايي كه از درجه اهميت كمتري نسبت به فعاليت‌هاي هسته‌اي برخوردارند، كاخ سفيد را به رويكرد مثبتي بر تعامل با ايران سوق دهد.
اين در حالي است كه مقامات وزارت دفاع آمريكا و در رأس آنها «ديك چني» (معاون وزير دفاع) بر استفاده از زور پاي‌فشاري مي‌كند. خود كاخ سفيد نيز نشانه‌هاي مختلفي از خود نشان مي‌دهد و در عين بيانيه‌هاي تندي كه هرازچندگاهي صادر مي‌كند گزارش‌هايي چون گزارش «اليزابت دال» -عضو مجلس سنا و از خويشاوندان بوش- هستيم. اين گزارش كه پس از بازگشت وي از شهر زلزله‌زده «بم» به سنا ارايه شد حاوي پيشنهادات دوستانه و مسالمت جويانه‌اي بود كه با عدم استقبال نمايندگان «سنا» روبرو شد. از آن سو بايد در نظر داشت كه تعدد گرايش‌ها و اختلاف نظرهاي فراوان ميان محافظه‌كاران و اصلاح‌طلبان ايران نيز بر پيچيدگي اوضاع افزوده است زيرا اين اختلاف‌ها باعث شده كه واشنگتن قادر به درك درست سياست‌هاي ايران نباشد و در نتيجه هيچ موضع روشن و قاطعي اتخاذ نگردد.
به نظر مي‌رسد با پيروز شدن محافظه‌كاران در انتخابات اخير پارلماني ايران و احتمال پيروزي آنها در انتخابات آتي رياست جمهوري اوضاع را كمي دگرگون كند. هر چند مقامات ايالات متحده در سايه حدس و گمان‌هايي كه ريسك تصميم‌گيري قاطع يا توأم با نرمش را در خصوص ايران بالا مي‌برد، به سختي قادر به اتخاذ سياستي روشن در قبال اين كشور خواهند بود.
در اين اوضاع آشفته – اعضاي كنگره آمريكا در حال سبك، سنگين كردن اوضاع و بررسي احتمالاتي هستند كه پس از سركار آمدن حكومت‌هاي جديد در عراق و افغانستان طي دو ماه گذشته، از اهميت بالايي برخوردار شده‌اند.
به دنبال كارشكني‌هاي ايران؛ در همكاري با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و افزايش ترديدها نسبت به صلح‌آميز بودن برنامه‌هاي هسته‌اي ايران كنگره آمريكا، موضع شديدتري در قبال اين كشور اتخاذ كرده است و پيش‌بيني مي‌شود كه به زودي قطعنامه‌اي با اكثريت آرا در مجلس سنا عليه ايران به تصويب برسد.
در اقدامي به مراتب شديدتر، سناتور جمهوري‌خواه «سام براون بك» قصد دارد در پاييز آتي لايحه «قانون آزادسازي ايران» را كه دقيقاً شبيه «قانون آزادسازي عراق» است را براي تصويب به مجلس سنا ارايه دهد. هدف از تصويل احتمالي اين قانون تغيير نظام حاكم بر ايران است.
مقامات بلندپايه وزارت خارجه در دولت‌هاي پيشين دموكرات و جمهوري‌خواه آمريكا دقيقاً مقابل اين گرايش تندروانه قرار گرفته‌اند و خواستار استفاده از روش‌هاي ديپلماتيك هستند، روش‌هايي كه به نفع منافع ايران و آمريكاست.
گزارش شوراي روابط خارجي آمريكا نيز تفكر سرنگوني نظام حاكم بر ايران را تفكري غيرواقعي دانسته و از دولتمردان اين كشور خواسته است كه از روش مؤثر و كاركردگرا در مورد ايران استفاده كند. در اين گزارش آمده است: «ايالات متحده نبايد از روش گفتگو براي حل اختلافات عميق خود با ايران بر سر مسايل منطقه‌اي و تسليحات اتمي چشم‌پوشي كند زيرا همچنان كه آمريكا قبلاً نيز توانسته عليرغم وجود اختلافات عميق با چين و بيش از آن اتحاد جماهير شوروي مذاكره كند و روابط خود را بهبود بخشد، اين بار نيز اتخاذ چنين روشي در مورد ايران نتيجه خواهد داد.
بنابراين اين سؤال به شكلي جدي مطرح است كه: «چرا دستگاه سياست خارجي در عين اعتراضاتي كه به سياست‌هاي نامطلوب تهران دارد براي حل اختلافات و تأمين منافع طرفين به روش‌هاي متعارف ديپلماتيك توجه نشان نمي‌دهد؟»
البته گزارش شوراي روابط خارجي در عين اشاره به موضوعات فوق به اين امر نيز اذعان دارد كه انتظار امضاي يك «پيمان بزرگ» با ايران كه به نفع تمام اختلافات عميق منجر شود، خواستي غيرواقعي است. به همين دليل به دولت آمريكا پيشنهاد مي‌كند كه براي تأمين ثبات منطقه تا توسعه روابط فرهنگي، اقتصادي و نيز فشار بر ايران براي وادار كردن اين كشور به تحويل نيروهاي بازداشت شده القاعده به «گفتگوي مستقيم» روي آورد.
سرانجام اينكه به اعتقاد اعضاي شوراي روابط خارجي آمريكا كه از دو حزب دموكرات و جمهوري‌خواه هستند نزديك شدن زمان برگزاري انتخابات رياست جمهوري ايالات متحده مانع از آن شده است كه بوش سياست روشن و مشخصي را در قبال ايران اتخاذ كند. بنابراين براي بررسي بهتر آينده روابط، بايستي به انتظار نتايج انتخابات نشست.
* رابين رايت، كارشناس و تحليل‌گر برجسته آمريكايي