مروری بر سه دوره دیپلماسی هسته ای ایران
مرور بر کارنامه دیپلماسی هسته‌ای ایرانی سه مرحله اصلی را در بر میگیرد: ابتدا تعلیق در سعدآباد، سپس بازی ناتمام با دبیر وقت شورای عالی امنیت کشور و در آخر مذاکراتی که سعید جلیلی در آن نقش اصلی را بازی میکند: عبور از خط منطقه بدون بازگشت. پرونده مذاکرات هسته‌ای ایران با طرفهای غربی، ماجرای خواندنی و پر فراز و نشیبی دارد که این روزها با حضور کاترین اشتون در راس دستگاه دیپلماسی اتحادیه اروپا و باراک اوباما در آمریکا، وارد نقطه عطف دیگری میشود؛ زیرا این دو مسئول اروپایی و آمریکایی بهخوبی از توان ایران و عزم و اراده ملی برای دستیابی به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای در این کشور خبر دارند.
دعوت از مقامات ایرانی برای مذاکره بر سر رسیدن به راهحل دیپلماتیک برای بنبستی که در چند ماه اخیر در مذاکرات پیشآمده و احتمال حضور قریبالوقوع تیم هسته‌ای ایران در وین، این گمانهها را دامن میزند که کشورهای طرف مقابل، اینبار آمادگی بحث بر سر بسیاری از نقطه نظرات پیشین خود را دارند. نقطه نظراتی که این روزها، غربیها با سماجت از مشروعیت آن دفاع میکنند، ولی خود نیز بهخوبی میدانند سماجتشان تنها راهکاری برای مطالبه امتیازات بینالمللی از ایران است و ایران نیز که توانسته از گردنههای تحریمهای متعدد غرب عبور کند، اکنون حاضر نیست بر سر این امتیازات، مذاکره کند.
با این حال، طرفین بهخوبی میدانند ایران وارد نقطه بدون بازگشت شده و گردونههای سانتریفیوژ ایران، متوقف نخواهد شد. برای همین بهنظر میرسد مروری بر کارنامه پر پیچ و خم مذاکرات ایران و غرب بر سر دستیابی ایران به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای، نکات زیادی را برای تجربهاندوزی داشته باشد. نکاتی از این دست که حق غرب برای مداخله در امور انرژیسازی ایران، زمانی به‌عنوان حق مشروع و غیرقابلمذاکرهای در ایران شمرده میشد، ولی اکنون، طرف غربی ابتدا باید دلایل توجیهی خود را برای اینکه بتواند با مقامات ایران بر سر میز گفت‌وگو بنشیند، ارائه کند.
مرور بر کارنامه دیپلماسی هسته‌ای ایرانی سه مرحله اصلی را در بر میگیرد: ابتدا تعلیق در سعدآباد، سپس بازی ناتمام با دبیر وقت شورای عالی امنیت کشور و در آخر مذاکراتی که سعید جلیلی در آن نقش اصلی را بازی میکند: عبور از خط منطقه بدون بازگشت.
1) دوره اول: تعلیق در سعدآباد
9 سال پیش، زمانیکه سیستم اطلاعاتی ایالات متحده با استفاده از ابزارهای رسانهای، افکار عمومی غرب را متوجه تجهیزات هسته‌ای ایران کرد، چند ماهی از حملات تروریستی به برجهای دو قلو میگذشت. همان سال، جرج بوش پسر، رییس‌جمهوری وقت ایالات متحده، ایران را در کنار کره شمالی و سوریه، محور شرارت نامید و جنجالسازی رسانهای غربیها، رسیدگی به وضعیت اتمی ایران را در دستور کار شورای حکام قرار داد. بلافاصله کارگروههای رسیدگی به این موضوع در ایران تشکیل و تیم هسته‌ای مذاکره کننده، به رهبری حسن روحانی از سوی محمد خاتمی، رییس‌جمهوری وقت ایران مأمور رتق و فتق امور دیپلماتیک شد.
حسن روحانی، دبیر وقت شورایعالی امنیت ملی را به‌عنوان مسئول ارشد پرونده هسته‌ای برگزیدند. کمتر از دو هفته پس از این انتصاب، روحانی در دیدار با البرادعی در تهران آمادگی خود را برای امضای پروتکل الحاقی اعلام کرد.
در همان سال، تیمهای مذاکره کننده غربی به ایران رسیدند و دور اول گفتوگوها در تهران آغاز شد. ایران، در ابتدا آمادگی خود را برای امضای پروتکل الحاقی آژانس بینالمللی انرژی اتمی اعلام کرد و همچنین پذیرفت بازرسان این آژانس، هر زمان که اراده کردند به تشکیلات نطنز و اراک، راه پیدا کنند.
چند روز پس از این انتصاب، وزرای خارجه سه کشور اروپایی یعنی انگلیس، فرانسه و آلمان در تاریخ 29 مهرماه 82 (21 اکتبر 2003) به دعوت دولت اصلاحات به تهران سفر کردند که حاصل این مذاکرات، صدور بیانیه مشترکی تحت عنوان «بیانیه تهران» بود؛ بیانیهای که بنیان تعلیق فعالیت غنی‌سازی ایران در آن گذاشته شد. ایران داوطلبانه متعهد شد کلیه فعالیتهای هسته‌ا‌ی‌اش را پیش از تصویب چنین طرحی در شورای حکام، بهصورت داوطلبانه تعلیق کند و پروتکل الحاقی را نیز بلافاصله به امضای بالاترین مقامات قوه مجریه درآورد.
چهار ماه پس از توافق تهران، شاهد توافق دیگری در بروکسل بین ایران و سه کشور اروپایی بودیم. این موافقتنامه که چهارم اسفند 1382 (23 فوریه 2004) منعقد شد، به موافقتنامه بروکسل شهرت یافت. براساس این موافقتنامه، ایران باید طبق پروتکل الحاقی اظهارنامههایی به آژانس درباره فعالیتهای خود ارائه میکرد تا مورد راستی‌‌آزمایی آژانس قرار گیرد که این اقدام بهمعنای حلقه تکمیلی نظارت کامل بر فعالیتها و اقدامات گذشته و حال و برنامههای آینده ایران بود که فراتر از الزامات حقوقی موجود ایران صورت میگرفت. در این مقطع، تعلیق مونتاژ و آزمایش سانتریفیوژها، ساخت داخلی قطعات سانتریفیوژ و اعمال تعلیق فعالیتهای غنی‌سازی نسبت به همه تأسیسات موجود در ایران به تعلیق غنی‌سازی و بازفرآوری اورانیوم افزوده شد.
ولی به هر جهت، قطعنامههای شدیداللحن علیه ایران پس از کمتر از یکسال به تصویب رسید.
اجلاس تابستانی شورای حکام آژانس در وین در 22 شهریور 1383 شدیدترین قطعنامه علیه ایران را صادر کرد. در این قطعنامه، سه کشور اروپایی که بیانیه تهران را مبنای مذاکرات خود قرار داده بودند، یک ضرب‌الاجل سه ماهه را تا 25 نوامبر برابر با پنجم آذر 1383 برای ایران تعیین کردند که طبق آن تهران باید همه برنامههای مربوط به غنی‌سازی خود را متوقف میکرد. علاوهبراین، ایران را تهدید به ارجاع پرونده هسته‌ا‌ی‌اش به شورای امنیت کردند.
دو ماه پس از صدور شدیدترین قطعنامه شورای حکام یعنی 15 آبان، حسن روحانی با سفر به فرانسه مذاکرات تازه و جدی‌ای را با وزرای خارجه فرانسه، آلمان و انگلیس شروع کرد. 10 روز پس از این سفر که مصادف بود با 15 نوامبر 2004، سفرای سه کشور اروپایی راهی تهران شدند تا پاسخ ایران درباره مذاکرات پاریس را از حسن روحانی دریافت کنند. درست یک روز پس از این دیدارها که در کاخ سعدآباد تهران انجام شد، دبیرخانه شورایعالی امنیت ملی متن توافقنامه جدید دیگری با نام «توافقنامه پاریس» را که میان ایران و سه کشور اروپایی منعقد شده بود، منتشر کرد و بلافاصله پس از امضای «توافقنامه پاریس» حسن روحانی در جمع خبرنگاران حضور یافت و چنین اعلام کرد: «ایران تعلیق کامل غنی‌سازی اورانیوم را پذیرفت.” و البته او این اقدام را عامل دور شدن تهدید ارجاع پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت عنوان کرد.
2) گفت‌وگوی ناتمام
البته غربیها، نقش خود را بهدرستی بازی کردند. آنها که دو روز قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری نهم، متوجه راه‌اندازی UCF اصفهان شده بودند، از این موضوع، دستاویزی برای فشار روزافزون به دولت ساختند. اینچنین بود که تیم مذاکرهکننده هسته‌ای عوض شد و علی لاریجانی، رییس مجلس فعلی، به‌عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی، سکان گفت‌وگو با غربیها را بهدست گرفت.
بهار 1385 در حالی آغاز شد که شورای امنیت در نخستین روزهای این سال با صدور بیانیهای از البرادعی خواست ظرف 30 روز گزارشی درباره پایبندی ایران به درخواستهای شورای حکام به اعضای این شورا و شورای امنیت ارائه کند. البته ارجاع پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت، سر‌آغاز فعالیت پنج عضو دائم این شورا بههمراه آلمان موسوم به گروه 1+5 شد که از مجموع جلسات متعدد آنها در پاریس، لندن و وین سرانجام مجموعهای از مشوقها را که به «بسته پیشنهادی» شهرت یافت در 16 خرداد 1385 در اختیار ایران قرار دادند؛ بستهای که در آن، این شش کشور در ازای تأکید بر حق ایران در توسعه انرژی هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز و حمایت از ساخت رآکتورهای آب سبک در ایران از طریق پروژههای مشترک بینالمللی و نیز دادن تضمینهای الزام‌‌‌آور حقوقی چند لایه سوخت به ایران، براساس مشارکت به‌عنوان یک شریک در یک تأسیسات بینالمللی در روسیه، خواستار از سرگیری اجرای پروتکل الحاقی و تعلیق همه فعالیتهای مرتبط با غنی‌سازی شدند. هرچند در این طرح همانند طرح پنجم آگوست 2005 به صراحت از توقف چرخه سوخت هسته‌ای داخلی صحبتی به میان نیامده است اما اشاره به بحث تضمینهای سوختی حاکی از این بود که ایران باید این برنامه را کنار بگذارد.
با اینکه پس از ارائه بسته ششم ژوئن 2006 هیچ ضرب‌الاجلی برای ارائه پاسخ تهران به آن تعیین نشده بود، جمهوری اسلامی ایران با تعیین کمیتههای کارشناسی به منظور بررسی این بسته اعلام کرد که ظرف مدت 45 روز یعنی تا 31 مرداد 1385 به این بسته پاسخ خواهد داد. اما بهدلیل فشارهای اعضای گروه 1+5 مبنی بر پاسخ فوری تهران به مجموعه مشوقها، تیرماه، علی لاریجانی، دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی در رأس هیأتی بلندپایه برای انجام مذاکرات مقدماتی به منظور ارائه پاسخ به بسته پیشنهادی عازم بروکسل شد و پس از دیدار با هیأت پنج کشور (بهغیر از آمریکا) به ریاست خاویر سولانا، مسئول وقت کمیته سیاست خارجی اتحادیه اروپایی اعلام کرد که ایران پاسخ مقدماتی خود به بسته را ظرف یک هفته آینده ارائه خواهد کرد. هیأتهای طرفین مجددا در 20 تیرماه 1385 برابر با 11 جولای 2006 در بروکسل گردهم آمدند. هرچند از این مذاکرات نتیجهای برای دو طرف عاید نشد، ولی ایران در خلال این گفتوگوها مجتمع آب سنگین اراک را به بهرهبرداری رساند و عملا، اروپاییها متوجه شدند حریف ایرانی، از یکسو با گفت‌وگو، سر آنها را گرم میکند و از سوی دیگر، برنامههای خود را همچنان پیش میبرد. این کار، آنها را به تصویب قطعنامه 1696 شورای امنیت برای توقف فعالیتهای هسته‌ای کشاند و موجب شد شورای امنیت افتتاح این مجتمع را هم به پرونده هسته‌ای ایران اضافه کند.
چند روز پس از این رویداد، یعنی 18 شهریور 1385 دبیر وقت شورایعالی امنیت ملی برای دیدار با سولانا راهی وین شد و بهمدت هفت ساعت در کاخ صدر اعظمی اتریش (دفتر کار ولفگانگ شوسل) به گفت‌وگو نشست. آنها توافق کردند که دیدارهایشان یک هفته بعد در وین ادامه پیدا کند اما 22 شهریور خبر لغو ناگهانی دیدارشان اعلام شد و اگرچه هر دوطرف بهصورت جداگانه از دیدار و مذاکرات بعدی‌شان در نیویورک خبر دادند، اما این گفتوگوها بهرغم آنکه هر دوطرف مذاکرهکننده آن را مثبت و سازنده توصیف میکردند، مهرماه 1385 متوقف شد و سرانجام وزرای خارجه اتحادیه اروپایی در بیانیهای از پایان رسمی مذاکراتشان با ایران خبر دادند و اعلام کردند اتحادیه اروپایی گزینهای جز بررسی موضوع ایران در شورای امنیت ندارد که این موضوع زمینهساز صدور قطعنامههای تحریم علیه ایران شد. از این‌رو اعضای گروه 1+5 بهدلیل آنچه آن را بی‌توجهی ایران به خواستههای شورای امنیت عنوان کردند، دوم دی 1385 (23 دسامبر 2006) قطعنامه 1737 را که دومین قطعنامه شورای امنیت و نخستین قطعنامه تحریم شورای امنیت بود، تصویب کردند.
اینچنین شد که علی لاریجانی عازم «برن» پایتخت سوییس شد. مقصد بعدی دبیر شورایعالی امنیت ملی، مونیخ بود. به این ترتیب حاشیه اجلاس امنیتی مونیخ به محل گفتوگوهای مجدد او با خاویر سولانا مسئول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپایی تبدیل شد. پس از آن نیز وی با البرادعی در وین و رومانو پرودی در ایتالیا به گفت‌وگو پرداخت. با این حال چند روز قبل از گزارش آژانس، البرادعی در گزارشی فنی از قطع 10 پروژه همکاری با ایران از میان 55 پروژه خبر داد.
با وجود این، اعضای گروه 1+5 که منافع خود را در خطر میدیدند. یکبار دیگر در لندن گردهم آمدند تا همچون زمان قبل از تصویب قطعنامه 1737 برای اعمال مرحله دوم تحریمها در قبال تهران به نتیجه برسند که نتیجه این دیدار تصویب قطعنامه 1747 شورای امنیت علیه فعالیتهای هسته‌ای ایران در چهارم فروردین‌ماه 1386 (23 فوریه 2007) بود.
3) قطعنامه و ناامیدی: عبور از منطقه بدون بازگشت
غرب، پس از تصویب قطعنامههای متعدد و نشستهای بیسرانجام و بیانیههایی که پس از صدور قطعنامه 1803 به امضای پنج کشور اروپایی و آمریکا رسیده بود، از ایران خواست به الزامات شورای حکام و شورای امنیت و تعلیق پایبند باشد و سپس با اشاره به آمادگی خود برای توسعه بیشتر بسته ششم ژوئن 2006 خواستار از سرگیری دیدار خاویر سولانا با مقامات ایرانی شدند.
سعید جلیلی که پس از لاریجانی به صندلی مذاکره ایران نشسته بود، با خاویر سولانا به گفت‌وگو پرداخت. پس از مذاکرات مفصل و طولانی این دو مقام مسئول در آذر 1386 در لندن و ناامیدکننده توصیف شدن آن از سوی سولانا، مذاکرات متوقف شده بود؛ موضوعی که دبیر شورایعالی امنیت ملی کشورمان در واکنش به آن گفت: «اینکه ما از حقوق ملت ایران دفاع میکنیم و این موضوع موجب ناامیدی دیگران میشود، تقصیر ما نیست.”
اینچنین بود که از ورود ایران به مرحله صنعتی شدن چندی سپری شد و در تلاش برای راه‌اندازی 3 هزار سانتریفیوژ در سال 1386 محمود احمدی‌نژاد در دومین سالروز ملی فناوری هسته‌ای از آغاز مرحله نصب 6 هزار سانتریفیوژ جدید در تأسیسات غنی‌سازی نطنز خبر داد.
بعد از این مرحله، دیپلماسی بستهای میان غرب و ایران آغاز شد. بستههای پیشنهادی یکی پس از دیگری مبادله، تعلیق، تبصرهدار و رد شدند.
تبادل دو بسته پیشنهادی میان دو طرف و پاسخ ایران به نامه وزرای خارجه گروه 1+5 از جمله کاندولیزا رایس و اعلام آمادگی جهت انجام مذاکرات بر مبنای اشتراکات دو بسته، منجر به برگزاری نشستی شد که علاوهبر سولانا و نمایندگان چین، روسیه، انگلیس، فرانسه و آلمان برای نخستین‌بار طی پنج سال مذاکرات هسته‌ای، ویلیام برنز معاون وزارت خارجه ایالات متحده نیز به‌عنوان نماینده آمریکا در مذاکرات ژنو حضور داشت. این مذاکرات و گفتوگوهای بعدی نیز نتیجهای نداد. لذا با توجه به نزدیک شدن به زمان انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، مذاکرات گروه 1+5 تا زمان مشخص شدن نتیجه انتخابات و روشن شدن مشی رییس‌جمهوری بعدی مسکوت ماند. از آنجا که باراک اوباما در طول رقابتهای انتخاباتی خود بارها بر رویکرد تعامل و مذاکره با ایران سخن گفته بود، پس از پیروزی وی، نشستی در تاریخ 16 بهمن 1387 در ویسبادن آلمان برگزار شد که اعضای شرکت‌کننده در این نشست با صدور بیانیهای از تمایل هیأت حاکمه آمریکا و اوباما برای گفت‌وگوی مستقیم با ایران استقبال کردند. اعضای این نشست همچنین توافق کردند که آمریکا در مراحل بعدی و به هنگام بازنگری در سیاستهای خود در ارتباط با ایران، با دیگر اعضای 1+5 مشورت کند.
در مراسم سومین سالروز برگزاری روز ملی فناوری هسته‌ای، احمدی‌نژاد از دو دستاورد مهم در صنعت هسته‌ای کشور خبر داد؛ دستاورد اول، بسته‌بندی سوخت و آماده کردن آن برای قرارگرفتن در رآکتورها و تولید نیرو بود و دستاورد دوم، آزمایش دو نوع سانتریفیوژ جدید با ظرفیت چند برابر.
در همان روز، اعلام شد پژوهشگران سازمان انرژی اتمی توانسته‌اند به تولید ماشینهایی بپردازند که SWU آنها به پنج تا شش میرسد. به گفته احمدی‌نژاد، مرحله چهارم دستاوردهای هسته‌ای کشور در زمینه تولیدات آلیاژی نوین یا زیرکونیوم در مجتمع ZPP بود. علاوهبراین، وی در ارتباط با کارخانه تولید قرص، میله و مجتمع سوخت FMP نیز گفت که آخرین و حساس‌ترین حلقه مربوط به چرخه تولید سوخت هسته‌ای بر عهده این کارخانه قرار گرفته است.
نتیجه این تحولات، آن بود که اول اکتبر همان سال، مذاکرات هسته‌ای در سطح جلیلی و سولانا از سر گرفته شد و نمایندگان سیاسی شش کشور از جمله نیکلاس برنز، معاون وزیر خارجه آمریکا نیز سولانا را در این مذاکرات همراهی میکردند؛ مذاکرهای که مهمترین محور آن موضوعات مطرح شده در بسته پیشنهادی ایران بود. در این نشست، همچنین بحث خرید یا مبادله اورانیوم 5/3 درصدی ایران با سوخت هسته‌ای برای رآکتور تحقیقاتی تهران مطرح شد؛ موضوعی که زمینهساز برگزاری نشست 19 اکتبر ایران با سه کشور داوطلب تأمین سوخت این رآکتور تحقیقاتی یعنی فرانسه، آمریکا و روسیه شد. این سه کشور در پایان نشست ضمن حمایت از پیش‌نویس پیشنهادی آژانس، خواستار پاسخ مثبت ایران به آن شدند. یکی از مفاد مندرج در این پیش‌نویس خروج یکجای اورانیوم 5/3 درصدی ایران و سپس ارسال سوخت هسته‌ای به ایران بود.
ولی این مذکرات و گفتوگوها مانع ایران برای دستیابی به حق مسلمش نبود. از این‌رو احمدی‌نژاد در 19 بهمن سال 1388 دستور شروع غنی‌سازی 20 درصد را به رییس سازمان انرژی اتمی صادر و سه روز بعد از آن با حضور ناظران آژانس، ایران غنی‌سازی با درجه غنای 20 درصد را در تأسیسات نطنز آغاز کرد. اینچنین بود که ایران، وارد منطقه بدون بازگشت شده بود.
4) مذاکرات وین: آخرین برگ بازی
با وجود اینکه ایران مدتهاست از نقطه بدون بازگشت عبور کرده و عنقریب است جشن بزرگ برق هسته‌ای در کشور برگزار شود، طرفهای غربی همچنان مصرانه سعی دارند این اراده ملی را به ماجرای سلاحهای هسته‌ای تعبیر کنند. تعبیری که خواب آشفتهای در پس آن است و ناگفته پیداست، معنایی ندارد.
اکنون اشتون و دولت آمریکا که پس از روشن شدن ناکارآمدی گزینههای تهدید، تحریم و دامنزدن به ناآرامی در داخل ایران، تنها با یک گزینه گفت‌وگو در مقابل کشورمان مینشینند، در مذاکرات نیمه نوامبر تلاش خواهند کرد پیشنهادهای مشخصی را در مورد رآکتور تحقیقاتی تهران ارائه کنند.
پیشبینی میشود «بیل برنز» به نمایندگی از آمریکا قصد دارد اینبار با پیشنهاد جدیدی در مورد تأمین سوخت رآکتور تحقیقاتی تهران پیشتازی خود را نسبت به همتایان روسی، چینی و اروپایی‌اش به رخ بکشد. گزارشهای غیررسمی حاکی از این است که پیشنهاد جدید آمریکا در مورد تأمین سوخت رآکتور تحقیقاتی تهران حاوی ارسال تجهیزات ایمنی اتاق فرمان رآکتور و همچنین قطعات جانبی نگهدارنده میلههای سوخت رآکتور و برخی تجهیزات فیلترینگ در سیستم خروجی رآکتور تحقیقاتی تهران خواهد بود.
از سوی دیگر، تحلیلگران معتقدند از آنجا که این مذاکرات پس از انتخابات میاندورهای آمریکا شروع میشود و با توجه به نتیجه مذاکرات «رم» در ایتالیا که در طی هفته گذشته برگزار شد و ایران نقش محوری و کلیدی در این مذاکرات داشته است، دولت اوباما اکنون خود را برای دادن اینگونه امتیازات به ایران در مقابل حملات آتی جمهوریخواهان آماده کرده است.
حضور مؤثر مقامات کشور در مذاکرات رم در مورد افغانستان که در چهارچوب منافع ملی ایران رقم خورد، این انگیزه را برای مقامات آمریکایی ایجاد کرده است که به‌جای درخواستهای چندباره از دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران برای مذاکره خصوصی، آنچنان که سال گذشته در جریان مذاکره «ژنو2» اتفاق افتاد، خود را آماده ارائه دادن پیشنهاد علنی و آشکار در حضور نمایندگان دیگر گروه 1+5 کنند؛ کاری که تاکنون آمریکاییها از آن طفره میرفتند. اینبار، مار از سوراخ بیرون آمده و میشود سرش را به سنگ مذاکره کوبید. اینطور که از ظواهر برمیآید، برگ برنده در وین، در دست ایران است.