امام خمینی(ره) پرچمدار حرکت سیاسی روحانیت

با پذیرش و گسترش مرجعیت امام خمینی او می توانست در ذیل اقتدار و مصونیت حاصل از آن به برخی از دغدغه های اجتماعی و سیاسی اش جامه عمل بپوشاند و حوزه را برخلاف میل سنتی هایش از گذشته به سرنوشت عمومی کشور پیوند دهد.

جرقه اولین حرکت سیاسی
نخستین حادثه ای که امام در قبال آن موضع گرفت، لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی بود که با مراجع طراز اول قم به مشورت نشست، اما آنچه اهمیت داشت، درگیر شدن بدنه حوزه، پس از چهار دهه انزوا و سکوت با سیاست بود و این آغازی بود که هیچ گاه پایانی نیافت. رویارویی میان شاه و امام خمینی که بتدریج پس از حادثه فیضیه به بعد، جای رویارویی میان دولت و مراجع قم را گرفته بود با نزدیک شدن محرم حتمی می نمود. در سیزده خرداد 1342 در ظهر عاشورا امام علیه شاه موضع تندی گرفت و به دنبال این سخنرانی، امام در سحرگاه پانزده خرداد دستگیر و قیام معروف پانزده خرداد به وقوع پیوست. اما امام پس از گذشت ده ماه حبس در پانزده فروردین 1343 آزاد گردید. در سال 1343 در بیست و یکم مهرماه با تصویب لایحه مذکور این سند را سند بردگی ملت ایران و اقرار به مستعمره بودن نامید و پس از سخنرانی در سیزده آبان 1343 به ترکیه و سپس به عراق تبعید شد. با تبعید امام خمینی، تب سیاسی در قم به سردی گرایید. در این شرایط امام خمینی بین سالهای 43 - 1348 نظریه ولایت فقیه را مطرح کرد. طرح حکومت اسلامی در نجف، اوضاع را عوض کرد و نگاه ها را به وی متغیر ساخت.

ادوار سیاسی روحانیت
با تغییراتی که در افق معنایی حوزه علمیه قم به وجود آمد، عملاً روحانیت از یک دست بودن خارج و در درون متکثر شد، درگیر شدن امام خمینی در بافت و هرم مرجعیت، به ناگزیر کل روحانیت را به سیاست حساس کرد. از این رو در این دوره سه جریان متغیر و متداخل ولی قابل تشخیص در بین روحانیت به وجود آمد.
جریان نخست که از پر نفوذترین جریانها بود، از علما و روحانیون محتاط و غیرسیاسی تشکیل می شد.
جریان دوم از روحانیون میانه رو بود که در عین مخالفت با برخی اقدامها و مظاهر فساد و دولت پهلوی، حاضر به ورود یک مبارزه تند نبودند. اعضای این جریان توسط آیةا... سید محمدرضا گلپایگانی و برخی دیگر رهبری می شد. سومین جریان را می توان روحانیونی دانست که پس از تبعید رهبر این گروه (امام خمینی)، شبکه ای مخفی و غیررسمی در ایران به راه انداختند. این گروه خواستار سرنگونی رژیم بودند.

امام(ره) و برنامه های اصلاحی پهلوی
امام به دنبال وفات آیةا... بروجردی، در مقابل اجرای اولین مرحله اصلاحات ارضی توسط شاه سکوت کرد و به انتظار نتیجه برنامه نشست، اما در شانزده مهر 1361 لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی در هیأت دولت مطرح و تصویب شد که مصوب دوره اول مجلس بود. شرایط برای انتخاب کننده و انتخاب شونده در نظر گرفته بود، که بر اساس آن اعتقاد به دین اسلام، سوگند به قرآن و مذکر بودن از جمله شرایط آن بود. امام خمینی در مقابل طرح این موضوع از خود واکنشی شدید نشان داد و آن را مقدمه ای برای تشدید برنامه های ضد اسلامی شاه دانست و بلافاصله علمای طراز اول قم را دعوت به مشورت و تصمیم گیری در این مورد کرد و خود در تلگرافی به شاه ضمن اظهار نگرانی از حذف «مسلمان بودن» به عنوان شرط رأی دهندگان و انتخاب شوندگان و اعطای حق رأی به زنان، خواستار حذف مطالب مخالف دیانت مقدسه و مذهب رسمی مملکت از برنامه های دولتی و حزبی شد. امام لایحه را مخالف قانون اساسی و شریعت می دانست و بر اساس مبانی فکری خود تلاش می کرد تا از اقدامهای خلاف قانون حاکم نامشروع جلوگیری کند.
شاه در سال 1341 رسماً اعلام کرد که قصد دارد اصول ششگانه را به رفراندوم بگذارد، که بعدها از آن به عنوان «انقلاب سفید» یاد کرد. شاه با کنار گذاردن امینی، خود ابتکار عمل را در دست گرفت و در ششم بهمن همان سال به دلیل تعطیلی مجلس، اصول یاد شده را به رفراندوم گذاشت و به گفته مقامات دولتی با اکثریت آرا به تصویب رسید. امام برای تبادل نظر با مراجع و علمای قم، آنها را به جلسه ای دعوت کرد و به تشریح ابعاد مسأله پرداخت و اهداف شاه و آمریکا را از انقلاب سفید مطرح و خواستار موضع گیری مناسب از سوی علما شد. ایشان در ضمن طی سخنانی، انقلاب سفید را انقلابی دستوری دانست و گفت که توطئه حساب شده ای علیه اسلام و ملت اسلام و استقلال ایران تنظیم شده است. در عین حال مخالفت و مبارزه با آن را از وظایف «حتمیه» و «ضروریه» دانست. امام در دوم بهمن 1341 طی اعلامیه ای برگزاری رفراندوم را برای تصویب اصول انقلاب سفید بی اعتبار دانست.
امام خمینی همچنین در یک سخنرانی از عملکرد دانشگاه انتقاد می کند و آن را ابزاری برای شکست اسلام توسط استعمار می داند و در بیانیه ای اقدامهای دولت از جمله «طرح قانون خانواده» را اقدامی برای اسلام ستیزی و نابودی هویت اسلامی کشور و برخلاف قانون اساسی می داند. ایشان خواستار اداره وزارت فرهنگ، رادیو، اوقاف و... توسط روحانیون بود و معتقد بود که نیروهای موجود به علت وابستگی به استعمار توان برنامه ریزی پیشرفت علمی کشور را ندارند. امام خمینی(ره) در پیام دیگری در سال 1355، تغییر تاریخ هجری شمسی به شاهنشاهی را نیز اقدام دیگر رژیم برای زدودن هویت اسلامی کشور دانست و استعمال آن را حرام و مخالف با اسلام اعلام کردند.

مواضع آیةا... گلپایگانی و مرعشی نجفی
آیةا... گلپایگانی به عنوان یک مرجع معارض با اقدامات تجددطلبانه محمدرضا و اربابانش مخالفت می کرد. بیانیه ها و سخنرانی هایی که از ایشان طی این سالها بر جای مانده، نشانگر موضع مقاومت جویانه در برابر تصویب خواسته ها و اهداف رژیم است. اولین تلگراف اعتراض به تصویب اصلاحات ارضی از سوی آیةا... گلپایگانی صادر شده است، این تلگراف در پاسخ به تلگراف وزیر کشاورزی وقت رژیم (دکتر ارسنجانی) می باشد و در آن قید شده است: « هر قانونی که برخلاف احکام مقدسه دین مبین اسلام باشد، لغو و بلااثر است». آیةا... مرعشی نجفی نیز با وجود برکناری از سیاست، در سالهای 56 - 1354 به دلیل تدوین و اجرای سیاستهای نامطلوب رژیم راجع به بازار و نهادهای مذهبی به عرصه سیاست کشیده شد و همپای دیگر مراجع اسلام به مبارزه با اقدامهای ضداسلامی رژیم پرداختند. بی شک دلیل این اقدام مراجع این است که علما، حکومت پهلوی را وابسته و دست نشانده استعمار قلمداد می کردند و به همین دلیل اقدامهای آن را با دیده تردید می نگریستند و به قول امام خمینی(ره): «در بسیاری موارد مخالفت روحانیون با بعضی از مظاهر تمدن در گذشته صرفاً به جهت ترس از نفوذ اجانب بوده و احساس این خطر بود که موجب می شد تا آنان با اختراعات و پدیده ها برخورد احتیاط آمیز کنند». همان طور که اعلامیه های آنها نشان می دهد حساسیت آنها به حوزه فرهنگی و در مخالفت با تلاش دولت برای جایگزینی ارزشهای غربی و حذف ارزشهای اسلامی می باشد. آنان این گونه اقدامهای رژیم را ناشی از دستور اجانب و استعمارگران ذکر می کنند و عامل از بین رفتن هویت ملی و اسلامی کشور می دانستند و خلاف منافع ملی قلمداد می کردند.

منابع:
1 - عبدالوهاب فراتی، رهیافت نظری بر انقلاب اسلامی.
2 - همو، روحانیت و تجدد: جریان شناسی فکری سیاسی روحانیت در دوره جدید.
3 - روح ا... حسینیان، نقش فداییان اسلام در تاریخ معاصر ایران.
4 - پروانه آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و ابراهیم فتاحی و لیلایی.
5 - روح ا... خمینی، ولایت فقیه.
6 - حمید روحانی، نهضت امام خمینی.
7 - رسول جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی و سیاسی ایران.