مولفه های تثبیت امنیت نرم در جمهوری اسلامی ایران

در این مقاله قسمت به مؤلفه های تثبیت کننده امنیت نرم خواهیم پرداخت. هر یک از این عوامل ممکن است در موقعیت های مختلف دارای اهمیت های متفاوتی باشند، به عبارت دیگر اهمیت هر یک از مؤلفه های ایجاد و تثبیت کننده در تقابل با شرایط مختلف، متفاوت خواهد بود. در این قسمت به چند مورد از مهم ترین این مؤلفه ها می پردازیم.
¤¤¤
۱-قدرت نرم (Soft Power)
برای تعریف قدرت نرم، باید ابتدا به تعریف واژه «قدرت» (power) پرداخت. برخی اعتقاد دارند قدرت، توانایی و ظرفیت انجام کارها است. به نظر گروهی قدرت، توانایی کسب نتایج دلخواه است. به زعم بعضی افراد نیز قدرت، تأثیرگذاری بر رفتار دیگران است به نحوی که آنچه می خواهیم، اتفاق بیفتد. به نظر می رسد تعریف سوم تعریف جامع تری از واژه قدرت باشد. (گلشن پژوه، ۱۳۸۷: ۲۱) در تعریفی دیگر قدرت، توانایی دارنده آن است برای واداشتن دیگران به تسلیم در برابر خواست خود، به هر شکلی. اقتدار (Authority) نیز قدرتی است که مشروعیت آن براساس سنت یا قانون پذیرفته شده است. (آشوری، ۱۳۸۵: ۲۴۷)
در یک طبقه بندی کلی، قدرت به دو نوع سخت و نرم تقسیم می شود. جوزف نای، تحلیل گر به نام آمریکایی بر این باور است که هر چند قدرت نرم و سخت در هم تنیده اند ولی قدرت نرم به قدرت سخت وابسته نیست. به گفته نای، قدرت نرم توانایی به دست آوردن خواسته ها از طریق مجذوب کردن- به جای اجبار و یا امتیاز دادن- است. این کار از طریق جذابیت های فرهنگی، ایده های سیاسی و سیاست ها صورت می گیرد. زمانی که سیاست های ما در چشم دیگران مشروعیت دارد، قدرت نرم ما تقویت شده است. در واقع زمانی که شما دیگران را وادار می کنید ایده های شما و آنچه شما می خواهید بپذیرند، بدون این که برای این کار هزینه زیادی (امتیاز یا اجبار) صرف کنید، در آن صورت شما از قدرت نرم استفاده کرده اید. متیوفریزر در کتاب «تسلیحات اختلال جمعی» می نویسد: «قدرت نرم از فرهنگ سرچشمه می گیرد». در سطح کلان و در عرصه روابط بین الملل، حوزف نای این گونه عنوان می کند که قدرت نرم «جلب نمودن مردم به جای اجبار آن ها است». (گلشن پژوه، ۱۳۸۷: ۲۲)
منابع و شاخص های قدرت نرم همواره ثابت نبوده و همیشه با تحول بسترها و شرایط، آن ها نیز تغییر می یابند. اما شاید بتوان مهم ترین مؤلفه ها و شاخص های قدرت نرم را در سه دسته فرهنگ، اقتصاد و سیاست جای داد. در عرصه فرهنگ یا اجتماع، مقوله هایی چون هنر (شامل فیلم و سرگرمی، موسیقی، تئاتر و هنرهای نمایشی)، رسانه ها (شامل رادیو و تلویزیون، روزنامه ها و مجلات، اینترنت و ماهواره ها)، دانش و ورزش مطرح می گردند. فرهنگ حتی در برگیرنده مواردی چون ذائقه غذایی یک ملت، خصلت های پسندیده ملی که زبان زد جهانی است، موقعیت فرهنگی ممتاز (شامل دارا بودن آثار باستانی و گردشگری، بزرگان ادبیات، شعر، رمان، موسیقی و هنر) و تعداد محصولات فرهنگی یک کشور نیز می باشد.(همان، ۳۳-۳۴).
در نهایت قدرت نرم یعنی توانایی نفوذ و تأثیرگذاری بر افکار، اندیشه ها و اذهان با هدف تحمیل خواست و اراده از طریق جلب نظر و متقاعد ساختن ملت و دولت هدف بدون استفاده از زور و فشار فیزیکی. (جمعی از نویسندگان، ۱۳۸۷:۴۴)
بنابر آنچه گفته شد اگر حکومتی با استفاده از سیاست هایی که به کار می برد، بتواند افراد جامعه را با خود همراه کند، بدون این که از ابعاد سخت افزارانه امنیت استفاده کند، امنیت نرم را برای خود به ارمغان آورده است. در حوزه داخلی یکی از مهمترین شاخص های دست یابی به امنیت نرم استفاده از قدرت ملی است، بنابراین برای آشنایی با این مفهوم به توضیح مختصر آن می پردازیم.
«قدرت ملی» به مجموعه ای از توانایی های مادی و معنوی گفته می شود که در قلمرو یک واحد جغرافیایی و سیاسی به نام کشور یا دولت وجود دارد. در تعریف دیگری از قدرت ملی به صورت ساده آمده است: «قدرت ملی عبارت است از ظرفیت یک کشور در پیگیری اهداف کاربردی با اقدامات عمدی». (همان، ۱۱۰)
بقای نظام سیاسی مستقل در دنیای متلاطم و پر از تهدید کنونی در گرو برخورداری آن کشور از قدرت ملی بالا و در سطح بازدارندگی نسبت به انواع تهدیدات است. این قدرت ملی است که یک ملت و کشوری را در برابر تهدیدات خارجی حفظ کرده و براساس آن ملتی می تواند اهداف خود را تحقق بخشد. نظر به اهمیت تأمین امنیت ملی به عنوان مهم ترین نفع عمومی، تولید قدرت ملی در هر کشور، در صدر اولویت ها برای حکومت ها و دولت ها قرار می گیرد. (همان، ۱۱۱)
در حوزه داخلی در زمینه تولید امنیت نرم با اتکاء به قدرت نرم، ابعاد غیرمادی امنیت مدنظر است به طور کلی شاخص های غیرمادی قدرت ملی عبارتند از:
۱) میراث فرهنگی: تاریخ نشان می دهد که توانایی نظامی و قدرت دفاعی کشورها با میراث فرهنگی آن ها ارتباط نزدیک داشته است. به عنوان مثال دو جنگ جهانی و ویرانی عظیمی که براثر کاربرد جنگ افزارهای مخرب به بار آمده بود، موجب تنفر عمومی از جنگ و ضعف اخلاق نظامی گری در اروپا شد. (روشندل، ۱۳۸۷: ۸۰) که این امر در نهایت باعث به خطر افتادن امنیت است.
۲) وحدت ملی: از ارکان مهم فرهنگی قدرت سیاسی، وحدت ملی است. وحدت ملی عبارت است از چگونگی واکنش مردم در باب دفاع از منافع عمومی و مصالح کشور. هنگامی که وضعی اضطراری همچون براندازی و ایجاد توطئه برای کشور پیش می آید. در این مواقع، اگر پایه های وحدت ملی محکم باشد، مردم اختلافات جزئی داخلی را کنار می گذارند و صفوف را پر می کنند. این روحیه باعث می شود، هنگامی که زمامداران وضع دشوار کشور را در برابر خطر خارجی برای مردم تشریح می کنند و خواستار تحکیم وحدت می شوند، مردم به ندای آنان پاسخ مثبت دهند. (همان، ۸۱) باتوجه به اهمیت این مؤلفه در ادامه به صورت مجزا به آن خواهیم پرداخت.
۳) ایدئولوژی: ایدئولوژی نیز یکی دیگر از عوامل ساخت قدرت ملی است. ایدئولوژی نه تنها از منابع داخلی قدرت ملی محسوب می شود، بلکه در مناسبات بین المللی هم پشتوانه حیثیت و نفوذ و قدرت کشور است. نقش ایدئولوژی در سیاست های بین المللی به حدی است که اگر پژوهنده به مقاصد پنهان در پشت شعارهای رایج توجه نکند، مناسبات بین المللی را یکسره جدال بین ایدئولوژی ها و ارزش ها می بیند. (همان، ۸۲)
یکی از راه هایی که دشمن برای چیره شدن به جامعه ما استفاده می کند همراه کردن ایدئولوژی آن ها با ایدئولوژی خود است. به عنوان مثال می توان به گسترش تبلیغات در خصوص ترویج مسیحیت در ایران، طی چند سال اخیر اشاره کرد. دین تحریف شده مسیحیتی که دشمنان برای مردم ما تجویز می کنند، کاملاً سکولار و دارای رویکردهای کاملا متعارض با اصول و مبانی اسلامی است و این به معنای سلب امنیت از حکومت اسلامی است.
۲- ایمان به خدا، عدالت اجتماعی و پیروی از ولایت فقیه
ماده ایمنی و امنیت، کاربرد نسبتا فراوانی در مقایسه با مجموع آیات قرآنی دارد. از بین ۶۲۳۶ آیه قرآن، در حدود ۸۵۱ مورد (یعنی ۶/۱۳%) آن، ماده ایمنی و امنیت به کار رفته است که این نکته نشانگر اهمیت موضوع امنیت از منظر قرآن کریم است. نکته قابل توجه این است که از جمع ۸۵۱ مورد ماده امنیت به کار رفته در قرآن، بیشترین مقدار یعنی ۸۱۱ بار (یعنی ۲/۹۵%) آن مستقیما به معنای ایمنی روحی و معنوی (کلمه ایمان و مشتقات آن) است. این موضوع حکایت از آن دارد که قرآن کریم بالاترین توجه خود را معطوف به امنیت روحی و معنوی آدمی نموده است. (فراستخواه ۱۳۷۶: ۳۸۱)
درتفسیر نمونه ذیل آیه ۸۲ سوره انعام (کسانی که ایمان آورده اند و ایمان خویش را به ستم (شرک) نیالودند، امنیت، مخصوص آن ها است و هم ایشان هدایت یافته گانند) اینگونه آمده:
جنگ ها، تجاوزها، مفاسد، جنایات و حتی امنیت و آرامش روحی تنها موقعی به دست می آید که درجوامع انسانی دو اصل حکومت کند. ایمان وعدالت اجتماعی. اگر پایه های ایمان به خدا متزلزل گردد واحساس مسئولیت در برابر پروردگار از میان برود و عدالت اجتماعی جای خود را به ظلم و ستم بسپارد، امنیت در چنان جامعه ای وجود نخواهد داشت. در بعضی از روایات نیز از امام صادق (ع) نقل شده که«منظور از آیه یاد شده این است که آن هایی که به دستور پیامبر اسلام (ص) در زمینه ولایت و رهبری امت اسلامی بعد از او ایمان بیاورند و آن را با ولایت و رهبری دیگران مخلوط نکنند، امنیت از آثار آن ها است». (مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان، ۱۳۷۶: ۳۲)
باید توجه داشت که ولایت فقیه دنباله همان امامت و رهبری ائمه اطهار (ع) است. امام خمینی (ره)«ولایت فقیه» را به لحاظ اداره جامعه و حق ولایت بر مردم دارای همان اختیارات رسول اکرم (ص) می دانستند ایشان درکتاب ولایت فقیه خود می فرمایند:«همین ولایتی که برای رسول اکرم(ص) و امام(ع) در تشکیل حکومت و اجرا و تصدی اداره هست. برای فقیه هم هست.» (امام خمینی ،۱۳۷۷:۴۷)
حضرت امام خمینی (ره) در «البیع» خود نیز در ذیل موضوع ویژگی های حاکم حکومت اسلامی و اختیارات آن یعنی ولایت فقیه این گونه می نویسند:«…ازآنگذشته،حفظنظامازواجباتمؤکداستواینواجبجزباوجودوالیوحکومتبهانجامنخواهدرسید». (گروه مطالعاتی امنیت، ۱۳۸۷:۱۶۹)
مقام معظم رهبری نیز دراین زمینه می فرمایند:«رهبری درجامعه اسلامی گره گشاست. رهبری یعنی آن نقطه ای که دولت مشکل داشته باشد، مشکلات لاعلاج دولت به دست رهبری حل می شود. هرجایی که تبلیغات دشمن کاری کند که مردم را به دولت ها بخواهد بدبین کند، این جا نقش رهبری است که حقیقت را برای مردم روشن می کند. توطئه را برملا می کند. آن جایی که می خواهند مردم را مأیوس کنند، رهبری است که به مردم امید می دهد. آن جایی که توطئه سیاسی بین المللی را می خواهند برای ملت ایران به وجود بیاورند، رهبری است که قدم جلو می گذارد و تمامیت انقلاب را در مقابل توطئه قرار می دهد و دشمن را وادار به عقب نشینی می کند. آن جا که می خواهند بین جناح های گوناگون مردم اختلاف ایجاد کنند، رهبری است که می آید دست ها را در دست همدیگر می گذارد. مایه الفت می شود. مانع تفرقه می شود. آن جا که می خواهند مردم را از پای صندوق ها مأیوس کنند، رهبری است که به مردم دلگرمی می دهد، می گوید وظیفه است، مردم اعتماد می کنند، وارد می شوند، حماسه عظیمی می آفرینند». (مقام معظم رهبری. ۵ آذر ۱۳۷۶)
۳- اتحاد (وحدت) ملی
به استناد تاریخ انقلاب اسلامی، پایدارترین نوع امنیت ملی آن است که سازگاری هنجاری افراد و احساس همدلی و یکرنگی هر چه بیشتر آنان نسبت به یکدیگر استوار شده باشد. بدیهی است اتخاذ راهکارهایی که به تقویت و گسترش روزافزون این احساس کمک رساند. به طور قطع به همان میزان، ضریب امنیتی جامعه را نیز افزایش می دهد. (عطارزاده، ۱۳۸۵:۳۱)
در قرآن کریم و سخنان ائمه اطهار (ع) نیز بر این مؤلفه مؤثر بر امنیت ملی بسیار تأکید شده است. در آیه ۱۰۵ سوره آل عمران، خداوند مسلمانان را از تفرقه و پراکندگی بر حذر می دارد: «و شما مسلمانان مانند مللی نباشید که راه تفرقه و اختلاف پیمودند، پس از آن که آیات و ادله روشن از جانب خدا برای هدایت آن ها آمد و چنین گروهی گرفتار عذاب سخت خواهند بود». همچنین امام علی (ع) در خطبه ها و نامه های خود، بارها یارانش را به وحدت و دوری از تفرقه خوانده و خطر تفرقه را گوشزد کرده است تا آن ها را از ناامنی برهاند. ایشان در خطبه ۱۹۲ (خطبه قاصعه) نهج البلاغه می فرمایند: «پس آن گاه که درزندگی گذشتگان مطالعه و اندیشه می کنید، عهده دار چیزی باشید که عامل عزت آنان بود و دشمنان را از سر راهشان برداشت و سلامت و عافیت زندگی آنان را فراهم کرد و نعمت های فراوان را در اختیارشان گذاشت و کرامت و شخصیت به آنان بخشید که از تفرقه و جدایی اجتناب کردند و بر وحدت و همدلی همت گماشتند و یکدیگر را به وحدت وا داشته، به آن سفارش کردند و از کارهایی که پشت آن ها را شکست و قدرت آن ها را درهم کوبید، چون کینه توزی با یکدیگر، پرکردن دل ها از بخل و حسد به یکدیگر، پشت کردن و از هم بریدن و دست از یاری هم کشیدن، بپرهیزید…پساندیشهکنیدکهچگونهبودندآنگاهکهوحدتاجتماعیداشتند. خواستههایآنانیکی،قلبهایآنانیکسانودستهایآنانمددکاریکدیگر،شمشیرهایاریکننده،نگاهها به یک سو دوخته و اراده ها واحد و همسو بود. آیا در آن حال مالک و سرپرست سراسر زمین نبودند و رهبر و پیشوای همه دنیا نشدند؟ پس به پایان کار آن ها نیز بنگرید! در آن هنگام که به تفرقه و پراکندگی روی آوردند و مهربانی و دوستی آنان از بین رفت و سخن ها و دل هایشان گوناگون شد و از هم جدا شدند و به حزب ها و گروه ها پیوستند، خداوند لباس کرامت را از تنشان بیرون آورد و نعمت های فراوان شیرین را از آن ها گرفت». (نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲، ص ۲۸۱)
همان طور که ملاحظه می شود، وحدت، ملاک اصلی کسب موفقیت ها است، به عبارتی دیگر کسب توفیق در جنبه های مختلف فعالیت های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و…تنهاباامنیتیکهدرسایهوحدتوانسجامبهوجودمیآید،قابلدستیابیاست. امانکتهایکهبایدبهآنتوجهداشت (مخصوصاًباتوجهبهاتفاقاتبعدازدورهدهمریاستجمهوری)،توجهبهسلیقههایمختلفو ایجاد هماهنگی بین آن ها است. امام خمینی (ره) در این زمینه می فرمایند: «اگر در یک ملتی اختلاف سلیقه نباشد، این ناقص است. اگر در یک مجلسی اختلاف نباشد، این مجلس ناقصی است. اختلاف باید باشد، اختلاف سلیقه، اختلاف رأی، مباحثه، جار و جنجال این ها باید باشد، لکن نتیجه این نباشد که ما دو دسته، بشویم دشمن هم. باید دو دسته باشیم در عین حالی که اختلاف داریم، دوست هم باشیم». (صحیفه نور، ج ۲۱: ۴۷) ایشان در جایی دیگر می فرمایند: «همه دست به دست هم بدهند، اختلاف حزبی و مسلکی را کنار بگذارند. اختلافات قدیمی و جدید را کنار بگذارند، اختلافاتی که مربوط به احزاب است کنار بگذارند و همه با هم –باصدایواحد،بایدواحد- قیامکنند؛قیامبهامرمهمیکهنجاتدادنکشوراست.» (همان،ج۵: ۴۸۴)
۴- توسعه یافتگی
کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه با یک تهدید مشترک روبرو هستند و آن توسعه نیافتگی و وابستگی است. این کشورها در درجه اول باید برای یک توسعه پایدار برنامه ریزی کنند. توسعه نیافتگی خود منبع بسیاری از تهدیدهای دیگر همچون بی ثباتی سیاسی، دشواری های اجتماعی، درگیری قومی و مذهبی و…است. توسعهاقتصادیوسیاسیخودبهخودبسیاریازمسائل را حل می کند و سرچشمه اصلی انسجام ملی است. (روشندل، ۱۳۸۷: ۱۶۲)
۵- برخورداری از راهبرد مناسب در حوزه امنیت نرم
نخستین نکته ای که در مورد مقابله با تهدیدهای امنیتی باید ذکر کرد، این است که هر کشور باید با توجه به وضع مشخص خود راهبرد معینی داشته باشد. هر کشوری پیش از هرچیز باید برای حفظ امنیت خود و مقابله با تهدیدها طرح جامع و همه جانبه ای تنظیم کند که در آن تمام جوانب مسائل امنیتی و تهدیدهای داخلی و خارجی و موجود و محتمل در نظر گرفته شده باشد. (همان، ۸۲) برخورداری از راهبرد امنیت نرم، با توجه نو و جدید بودن برخی از مؤلفه ها و شاخص های آن بسیار با اهمیت است. بدیهی است شاخص های پیش گفته بدون مطالعه های دقیق و بروز رسانی شده امکان پذیر نیست. بنابراین برای تدوین راهبرد امنیت نرم برخورداری از مرکز تحقیقاتی و مطالعاتی در این زمینه بسیار کلیدی است.
——
منابع:
۱- جمعی از نویسندگان (۱۳۸۷)، «بصیرت پاسداری»، تهران: اداره سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه.
۲- روشندل جلیل (۱۳۸۷)، «امنیت ملی و نظام بین المللی»، چاپ پنجم، تهران انتشارات سمت.
۳- سخنرانی مقام معظم رهبری در سالگرد تشکیل بسیج، ۵ آذرماه .۱۳۷۶
۴- عطارزاده، مجتبی (۱۳۸۵)، «بسیج ترجمان آرمانهای دفاعی امام خمینی(ره) در پاسداشت امنیت ملی»، مجموعه مقالات علمی کنگره سرداران، امیران، فرماندهان و ۸۰۰۰ شهید استان همدان، همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی سینا.
۵- فراستخواه مقصود (۱۳۷۶)، «دین و امنیت»، مندرج در کتاب مقالات ارائه شده در همایش توسعه و امنیت عمومی، صص ۴۲۱-۳۶۹، تهران: انتشارات وزارت کشور (معاونت امنیتی و انتظامی- اداره کل امنیتی).
۶- قرآن کریم، سوره های آل عمران و انعام.
۷- گروه مطالعات امنیت (۱۳۸۷)، «نظریه امنیت در جمهوری اسلامی ایران»، تهران: انتشارات دانشگاه عالی دفاع ملی.
۸- گلشن پژوه، محمود رضا (۱۳۸۷)، «جمهوری اسلامی و قدرت نرم»، تهران: معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی.
۹- مکارم شیرازی محمدناصر و جمعی از نویسندگان (۱۳۷۶)، «تفسیر نمونه»، جلد پنجم، تهران: انتشارات دارالکتب الاسلامیه.
۱۰- موسوی خمینی، سیدروح الله (۱۳۸۶)، «صحیفه نور»، جلد ۵ و ۲۱، تهران: مؤسسه نشر و تنظیم آثار امام(ره).
۱۱- موسوی خمینی، روح الله (۱۳۷۷)، «ولایت فقیه»، چاپ هشتم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام(ره).
۱۲- نهج البلاغه حضرت امیر المؤمنین(ع) (۱۳۸۵)، ترجمه حجت الاسلام والمسلمین محمد دشتی، قم: انتشارات الطیار.