پیام حج، ابتكار امام بود
مفهوم‌شناسی پیام‌های حج رهبر انقلاب
در گفت‌وگو با آیت‌الله تسخیری
آيت‌الله تسخيری با عناوينی مانند مشاور عالی امور بین‌الملل بعثه مقام معظم رهبری، عضو هیئت مركزی رابطه علماء مسلمین در مكه مكرمه، رييس مجمع جهانی تقريب مذاهب در تلاش برای ايجاد وحدت بين امت اسلامی است.
در موسم حج، هر سال شاهد آنیم كه رهبر انقلاب پیامی را به این كنگره‌ی عظیم صادر می‌كنند كه حاوی نكات مهم و حساسی برای مسلمانان جهان است. به نظر شما فلسفه‌ی وجودی این پیام چیست؟
برای پاسخ به این سؤال، ابتدا باید چند نكته را بیان كنم. اولاً خود حج كه در مجموع از تشریعات اسلامی تعبیه شده، اهداف بزرگی را دنبال می‌كند. شاید بزرگ‌ترین هدف حج، آن‌چنان كه ما از قرآن كریم به دست می‌آوریم، مسأله‌ی "ربط كل امت اسلامی به سیر فعالیت‌های انبیا در تاریخ" است. یعنی- همان‌گونه كه از سوره‌ی بقره می‌آید- شروعش از خلقت انسان و سجود ملائكه برای او و تجربه‌ای كه آدم در بهشت داشته و بعد از آن، آمدن آدم به زمین و استفاده از تجربه‌ی بهشتی كه معصیت و بعد توبه و برگشت به الله و اطاعت كامل از دستورات الهی است. قرآن برای بیان هركدام از این مقاطع می‌فرماید: "وَ اِذ"، "وَ اِذ"، "وَ اِذ"؛ این "وَ اِذ"ها كل مسیر انبیا را دنبال می‌كند تا به حضرت ابراهیم برسد و آن‌جا می‌فرماید: "وَ اِذِ ابتَلَی اِبراهیمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَاَتَمَّهُنَّ قَالَ اِنِّی جاعِلُكَ لِلنَّاسِ اِماماً قالَ وَ مِن ذُرِّیَّتی" یعنی مسأله‌ی امامت در صالحان را بیان می‌كند.
"قَالَ لایَنالُ عَهدِی الظَّالِمین" از این‌جاست كه به مسأله‌ی حج گریز می‌زند؛ "وَ اِذ جَعَلْنا البَیْتَ مثابَهً للنَّاسِ وَ اَمناً وَاتَّخِذوُا مِن مَقامِ اِبراهیمَ مُصلًّی" حج را در قلب مسیر انبیاء مطرح می‌كند و حضرت ابراهیم، شیخ‌الانبیا را تقریباً تعیین‌كننده‌ی مسیر حج و هدف‌های حج می‌داند و یكی از اهداف بزرگ حج، ربط دادن این امت به مسیر انبیاست و مسیر انبیا یعنی همان كه خداوند برای بشریت می‌خواهد؛ مسیر پاكی، اطاعت، عصمت، ساختن جامعه‌ی عابد.
به‌طور طبیعی هدف دوم در همین مسیر آمده كه عبارت است از ساختن انسانیتِ انسان، برگرداندن انسان به فطرتش و مسیر طبیعی تسلیم إلی‌اللهِ. این ساختن انسانیتِ انسان در همه‌ی مناسك حج تجلی می‌یابد. بنابراین هدف‌های بزرگی در حج تعبیه شده كه یكی از آن‌ها همین "برائت از مشركین" است. تجلی اعظم برائت از مشركین هم در خود ابراهیم است. یكی از اهدافش "وحدت امت اسلامی" است كه همه با یك لباس، با یك صدا، با یك نیت، به دور كعبه، رمْی یك جمره، یك‌جا وقوف دارند، یك سرود و یك عبادت دارند، در یك منطقه‌ی كوچك جمع می‌شوند، حتی لباس‌هایی كه آن‌ها را به‌صورت شكلی از هم جدا می‌كند، عوض می‌كنند و یك لباس می‌پوشند. همه‌ی این‌ها نشان‌دهنده‌ی وحدت انسان‌ها و وحدت امت اسلامی است. این هدف‌ها در حج زیاد مطرح می‌شود. در هر كدام از پیام‌هایی كه حضرت امام (رحمةالله‌علیه) داشت و رهبر معظّم انقلاب(حَفَظَه الله) دارند، جلوه‌ای از این هدف‌های حج مورد اشاره واقع می‌شود.
اما فلسفه‌ی وجودی این پیام –كه سؤال مورد نظر شما بود- و دلیل این‌كه جمهوری اسلامی و رهبری آن بر این مسأله، زیاد تكیه كرده‌اند، این است كه احیای حج یعنی "احیای امت". تجسّد پیام‌های حج یعنی تجسّد حركت امت. در روایات هم داریم: "الحجُّ عَلَمُ الاسلام"؛ حج پرچم اسلام است. پرچم اسلام یعنی چه؟ در منطق جنگ‌ها، هر وقت پرچم در اهتزاز باشد، یعنی ارتش زنده است و حمله ادامه دارد. بنابراین احیای حج و برگرداندن روح حج به آن، یكی از اهداف بزرگ جمهوری اسلامی برای تحقق "بیداری اسلامی" است. لذا در پیام‌هایی كه امام داشتند و رهبر معظّم انقلاب دارند، دائماً روی این نكات تأكید شده و به اصطلاح امروزی به‌عنوان یك مانیفست صادر می‌شود. یعنی یك بیانیه‌ی جامعِ هدایت‌كننده‌ی مسیرِ امت. حالا چه در زمان امام، چه در زمان كنونی.
به نظر می‌رسد نسبت به درجه‌ی اهمیت موضوع، چندان كار تبلیغاتی برای رساندن پیام‌های حج صورت نمی‌گیرد.
بله؛ متأسفانه ما نتوانسته‌ایم عظمت این پیام را هم خودمان درك كنیم، هم به دیگران بفهمانیم و به آن‌هایی كه دور هستند، این پیام را برسانیم. رسانه‌های گروهی، حاجی‌ها و... فعالیت می‌كنند، ولی در سطح اهمیت پیام فعالیت انجام نمی‌گیرد. باید همه‌ی رسانه‌ها، همه‌ی رایزنی‌های فرهنگی، همه‌ی امكانات تبلیغاتی و شبكه‌های رسانه‌ای كه در اختیار داریم، در این ایام برای رساندن این پیام تا اقصی‌نقاط جهان، نیروهای خودشان را به كار گیرند تا بتونند به این هدف برسند. باید در این زمینه فعالیت بیشتری كنیم.
رؤسای كشورهای دیگر هم پیام می‌دهند؟
به این صورت خیر؛ فقط رئیس عربستان یك پیام تبلیغاتی صادر می‌كند. اصلا اين كار يكی از ابتكارات امام بود.
از ابتدا هم این پیام، در روز برائت از مشركین به مردم اعلام می‌شد؟
نه؛ ابتدا این پیام برای روز برائت نبود بلكه امام تعیین می‌كردند و در طول حج پخش می‌شد. ولی بعد از درگیری‌ها و محاصره‌هایی كه شد- كه به همین علّت ایرانی‌ها چند سال حج نرفتند- توافقاتی انجام گرفت كه من هم جزء هیأت مذاكره‌ی این توافقات بودم. طبق موافقت طرفین، قرار شد از آن به بعد، اجتماعات در مكه نباشد ولی در همان روز عرفه- یعنی نهم ذی‌الحجّه- در عرفات، خیمه‌های ایرانی‌ها به هم وصل شود و حجاج آن‌جا اجلاس بزرگ و تجمع و گردهمایی عظیمی داشته باشند تا پیام رهبر خوانده شود.
توافق بر سر برگزاری دعای كمیل در مدینه هم آن‌جا صورت گرفت؟
نه، ماجرای برگزاری دعای كمیل به توافق‌های دیگر برمی‌گردد. این توافق جداگانه بود، بعد از كلی مقدمات و درگیری‌ها.
ما ادعا می‌كنیم پیام حج برای ملّت‌های مسلمان صادر می‌شود. این پیام تاكنون چه تأثیرات عملی داشته است؟
اولاً در همان‌جا خیلی از حجاج ملّت‌های دیگر شركت می‌كنند. ثانیاً این پیام آن‌جا تكثیر می‌شود و شاید به ده زبان هم ترجمه می‌شود و در موسم حج، در منا و بعد از آن، توزیع می‌شود و به عنوان پیام انقلاب اسلامی به كل حجاج می‌رسد. در برخی از رسانه‌های ما هم به زبان‌های مختلف پخش می‌شود و اثرات خوبی در دل مسلمانان داشته است، گو این‌كه كل دستگاه استكبار جهانی و دستگاه حكومت‌های عربی و اسلامی، سعی در خفه كردن این پیام دارند. یك‌بار این پیام در یكی از روزنامه‌های انگلیس چاپ شد؛ كل صهیونیزم بین‌الملل علیه آن روزنامه قیام كردند و برایش مشكل درست كردند.
این اتفاق چه سالی رخ داد؟
دقیقاً خاطرم نیست اما در دهه‌ی هفتاد بود.
صهيونيست‌ها از انتشار پیام جلوگیری می‌كنند. حكومت عربستان هم نه تنها به انتشار آن كمك نمی‌كند، در بعضی از سال‌ها جلوگیری هم می‌كند. گاهی دستگیری‌های زیادی هم انجام می‌دهد. البته در سال‌های اخیر، از این دستگیری‌ها كم داشتیم. ولی همه‌جا سعی می‌كنند سر و صدای این پیام را خاموش كنند. گاهی ما برای انتشار این پیام در روزنامه‌های خارجی اقدام می‌كنیم، پولش را هم می‌دهیم اما منتشر نمی‌كنند. خیلی از روزنامه‌ها اجازه نمی‌دهند یا اجازه ندارند.
در كشورهای اروپایی؟
اروپایی و حتی اسلامی. اصلاً اجازه نمی‌دهند، ولی همان‌طور كه گفتم، ما هم كمی كوتاهی كرده‌ایم.
جنس این پیام چگونه است؟ پیامی سیاسی است كه یك دولت‌مرد به مردم می‌دهد؟
نه، پیام یك ولیّ به امتش است. یك رهبرِ روحانی و مرجعِ دینی كه مقام رهبری انقلاب را دارند، به كل امت اسلامی. آن‌جا حجاج نمایندگان كل امت اسلامی هستند و اردویی كه آن‌جا برپا می‌شود، در حقیقت اردوی نمایندگان امت است؛ یعنی اردوی كل امت اسلامی با نیت قربةً إلی‌الله است. مردم آن‌جا با شعار و سرود و با حركت واحد تربیت می‌شوند. فقط هم تربیت شعاری نیست، تربیت عملی است. حاجی باید مواظب چشمش باشد. حركت دست و پایش را مراقبت كند. دهان و زبانش را مواظبت كند. محرمات احرام، تربیت‌كننده‌ی حاجی است.
پیام‌های رهبری هم در همین مسیر داده می‌شود. در این رابطه، من پیام‌های رهبر انقلاب را كه در این چند سال صادر كردند را یك مفهوم‌شناسی كرده‌ام كه اگر مایلید، بگویم.
بفرمائید.
اگر رویه‌ی پیام‌های رهبر معظّم انقلاب را بررسی كنید، می‌بینید در این پیام‌ها اولین مطلبی كه مطرح می‌شود، نقش حج در ساختن امت اسلامی است. پیام‌های آقا دقیقاً این نقش را در حج دنبال می‌كند. مثل نقش حج برای سدّ نقطه‌‌ضعف‌های امت اسلامی. آقا در برخی از این پیام‌ها فرموده‌اند ما نقطه‌های ضعفی داخل خودمان داریم و برخی نقطه‌‌ضعف‌ها هم از خارج است. پیام‌های حج و معانی آن، با تقویت تقوا و تقویت تزكیه‌ی نفس و نفی غفلت این نقاط ضعف را پُر می‌كند.
نكته‌ی دیگر در تبیین نقش حج این است كه این پیام‌ها بر این‌كه حج عَلَم الإسلام است، تأكید دارد. در یكی از پیام‌ها آقا اشاره كردند كه حج "مظهر حركت امت" و "تبیین‌كننده‌ی نقش اسلام سیاسی" است.
اگر پایه‌های حج را در نظر بگیریم، یكی از آن‌ها طواف دور خانه‌ی خداست. یعنی كل امت به دور شریعت و هدایت‌های خداوند متعال بچرخند و تمسك كنند. در پایه‌ی دیگر كه رمی جمرات است، امت مظاهر طاغوت و طغیان را رمی می‌كنند.
یكی از دیگر پیام‌های حج، بسیج نمودن كل امت برای ایستادگی در قبال چالش‌های فراروی اسلام است. این هم در پیام‌های آقا مورد اشاره است. در مجموع اولین محوری را كه این پیام‌ها به آن اشاره می‌كنند، "نقش حج در سیر تمدنی امت اسلامی" است.
مسأله‌ی دوم نقش حج در "تربیت اخلاقی فرد و جامعه" است. این هم در همه‌ی پیام‌ها هست. از اول پیام تا آخر پیام حتماً اشاره به مسأله‌ی تهذیب و غنیمت شمردن این فرصت زیبا در اماكن شریفی كه مرتبط با حج است، وجود دارد.
مسأله‌ی سوم در این پیام‌ها، نشان دادن "عظمت اسلام و پیام‌های آن" است. اشاره به عظمت راه‌حل‌های اسلام برای مشكلات بشریت است.
مسأله‌ی دیگر تأكید بر مسأله‌ی "وحدت اسلامی" است كه خصوصاً در پیام‌های رهبری معظّم انقلاب، مهم‌ترین مظهر یا راه تحقق این وحدت اسلامی، "بیداری اسلامی" است. بیداری اسلامی در این پیام‌ها به‌عنوان زیباترین پدیده‌ی امروزی ماست. در این پیام‌ها سعی بر تعمیق بیداری و گسترش و رشد دادن آن است. اشاره‌هایی هم به تجلیات این وحدت می‌شود؛ مانند لباس متحد، مسیر و شعار و موضع‌گیری واحد، مَطاف واحد و... در همین پیام امسال، رهبر معظّم انقلاب اشاره می‌كنند كه كعبه رمز كلمة التوحید و نماد و دستور حركت به سوی وحدت امت است.
همچنین در این پیام‌ها، به تبیین امكانات عظیم امت -امكانات مادی، معنوی، جغرافیایی و فرهنگی- پرداخته می‌شود؛ یعنی یادآوری امكانات عظیم امت به خودش كه متأسفانه مورد تاراج دشمنان است.
یكی از محورهای دیگر كه در این پیام‌ها هست، "مفتضح نمودن نقشه‌های استكبار جهانی" است. در همه‌ی این پیام‌ها به نقشه‌های شیطانی استكبار جهانی برای از بین بردن امت اسلامی و تبیین علّت این جنایت‌ها اشاره می‌شود. هم جنایت‌هایی كه انجام می‌گیرد و هم مهم‌ترین مسائل و اخبار سرزمین‌های اسلامی؛ از مسأله‌ی تحریف و عداوت‌ها تا فتنه‌های طائفه‌گرا و گسترش مفاسد و كشتارهای زیاد و تبلیغات علیه این امت. همه‌ی این تهدیدها را كه بعد از یازده سپتامبر بیشتر هم شده، آقا در پیامشان می‌گویند. چون نقشه‌های استكبار جهانی برای اشغال جهان اسلام به علّت انقلاب و بیداری اسلامی، خنثی شد، دشمنان شروع كردند به "پاره پاره كردن امت" و "گسترش مفاسد". بنابراین در پیام‌های آقا معرفی استكبار به‌عنوان دشمن مستضعفین، ضد حقوق بشر، حمایت‌كننده‌ی تروریسم و گسترش‌دهنده‌ی نفاق و سلطه در جهان اسلام، مطرح است.
البته یكی از محورهای مهم نیز "مفتضح كردن نقش رژیم‌های مزدور منطقه" است كه سعی می‌كنند هم اهداف استعمار را محقق كنند و هم حج را از محتوای عالی خودش تهی كنند كه این مسأله هم در پیام‌ها آمده است.
آخرین نكته هم "مطرح كردنِ جمهوری اسلامی به‌عنوان الگوی موفق مقاومت و مبارزه علیه استكبار جهانی" است و الگوی اجرای اسلام در كل زندگی و داعیه‌‌دار وحدت اسلامی، الگوی هم‌بستگی بین رهبری و ملّت، نماد مردم‌سالاری دینی و محبت و كمك به مستضعفین. اگر این محورها را در نظر بگیرید، معمولاً كل پیام‌های رهبر معظّم انقلاب، اشاره‌ای به یكی یا گوشه‌ای از این محورها دارند.
تأثیر تأكید بر این محورها در كشورهای دیگر چیست؟ آیا در میان نخبگان و یا سیاسیون شاخص كشورهای مسلمان یا عرب، بازخوردی داشته است؟
همه به ما می‌گویند كه این پیام‌ها برای ما چقدر حیات‌بخش بود و چه‌قدر اثر داشت و روشن‌بخش بود. در هر سفری و به هر كنفرانسی كه می‌رویم، -ما سالانه به حدود پنجاه كشور سفر می‌كنیم- با افراد، جمعیت‌ها و رهبران اسلامی، خصوصاً رهبران جمعیت‌های سیاسیِ اسلامیِ كشورهای مختلف و مبارزان، برخورد داریم- همه به این نكات اشاره می‌كنند و این پیام‌ها را تحسین می‌كنند. یعنی با همه‌ی ضعف ما در رساندن این پیام، هرجا كه این پیام دریافت شده، اثر حیات‌بخشی داشته است.
الآن ادبیات "دیپلماسی عمومی" در دنیا مطرح است؛ یعنی رهبران كشورها، خطابشان را از دولت‌ها به ملّت‌ها برمی‌گردانند. آیا می‌توان پیام حج را هم یكی از اركان دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی و ابزاری برای صدور انقلاب دانست؟
بِلاشَك؛ یكی از راه‌های زیبای صدور پیام انقلاب، همین پیام امام و رهبر به حجاج بوده است. یكی از راه‌های جان دادن به كنگره‌ی حج و پاسخ به تهی كردن حج از محتوا و فعال كردن نقش حج در زندگی مسلمان‌ها، همین پیام‌ها است كه به نظرم تأثیر خودش را هم گذاشته است. گرچه همان‌طور كه عرض كردم، ما در رساندن این پیام كمی مقصریم.
در پیام اخیر كه به تازگی منتشر شده، نكته‌ی خاصی برای توجه كردن وجود دارد؟
نكاتی را كه گفتم، تقریباً در همه‌ی پیام‌های آقا می‌بینید؛ البته با كم و زیاد و متناسب با شرایط. در پیام اخیر هم آقا به كشتن برادران در یمن و مسئله‌ی اشغال فلسطین، عراق، افغانستان و اهداف اشغال‌گران، گسترش مفاسد اخلاقی و... اشاره می‌كنند و همه را معلول استكبار جهانی و نیز خنثی شدن نقشه‌های استكبار را بیداری اسلامی می‌دانند. تمركز بر بیداری اسلامی هم نكته‌ی حساس همه‌ی پیام‌های آقاست. باید این بیداری را به‌عنوان یك هدیه‌ی الهی تلقی كنیم و عمق ببخشیم و توسعه‌اش بدهیم، نباید فقط مسئله‌ای عاطفی باشد. این بیداری مبشّر آینده‌ی زیبای قرآنی امت اسلامی است و در پیام اخیر هم آمده و مورد تأكید مجدد قرار گرفته است.
فرمایش پایانی...
آرزو داریم خداوند بر مسلمین منت بگذارد تا عبادات اسلامی را خوب درك كنند و پیام‌هایش را دریافت كنند. نقص این است كه خیلی از حجاج راه‌های طولانی را طی می‌كنند، زحمت‌های زیادی هم متحمل می‌شوند ولی پیام‌های حج را دریافت نمی‌كنند. ما در روایات داریم "مایزال علی الحاج نور الحج حتی لم یذنب" یعنی حاجی با نور حج برمی‌گردد و این نور هم در وجود انسان، هم در فعالیت او در جامعه تجلی می‌یابد تا هنگامی‌كه خدای نكرده مبتلای به گناه شود و كم‌كم این نور از بین می‌رود. امیدواریم حجاج هم در دریافت نور حج كوشا باشند و هم در نگه‌داشتن پیام حج و نتیجه‌ی آن اردوی عبادی، تا حج نقش خود را در تربیت امت اسلامی داشته باشد.