معرفی کتاب ستون پنجم

کتاب «ستون پنجم» با عنوان فرعی «گوشه‌ای از فعالیت‌های عوامل آلمان در ایران (۱۳۲۰-۱۳۲۴)» بر اساس اسناد محرمانه بریتانیا را با ترجمه کـاوه بیـات از سوی انتشارات جهان کتاب منتشر شد. بحث حضور و فعالیت‌های عوامل آلمان در ایران در طول دو جنگ جهانی، ابعادی گزاف و غیرواقعی پیدا کرد. این موضوع به ویژه در مورد جنگ جهانی دوم صدق می‌کند که بنا به مجموعه‌ای از دلایل استراتژیک اصولا بر ضرورت اشغال نظامی ایران تصمیم گرفته شده بود و سپس در توجیه آن، بحث حضور و فعالیت‌های اتباع آلمان در کشور به صورت یک بهانه‌جویی آشکار موضوع اتمام حجتی قرار گرفت که بالاخره در شهریور ۱۳۲۰ به حمله نظامی متفقین و اشغال ایران منجر شد.
حضور و فعالیت عوامل و هواداران ایرانی آلمان در ایام جنگ دوم جهانی (نیروی موسوم به «ستون پنجم») هنوز هم یکی از مضامین مبهم تاریخ معاصر ایران است. در این زمینه به‌جز خاطراتی از شولتسه هولتوس (یکی از عوامل اصلی آلمان در ایران) و خاطراتی چند از ایرانیان همراه با این تحرکات، نوشته‌های درخور توجه دیگری در دست نیست. یکی از مهم ترین گزارش‌هایی که می‌تواند به روشن‌تر شدن این بحث کمک کنـد، اسناد دوایـر اطلاعاتی و امنیتی ارتش بریتانیـا است که در آن سال‌ها در ایران تحت اشغال، وظیفه شناسایی و دستگیری این شبکه را بر عهده داشتند. آنچه در کتاب ارائه می‌شود بخش‌هایی از این اسناد و گزارش‌هاست که در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.کتاب در سه بخش «گزارش‌های کلی، پرونده‌های اصلی و اسناد و گزارش‌های پراکنده» تنظیم شده است. در بخش اول گزارش‌هایی درباره «توطئه ستون پنجم آلمان در ایران»، «برنامه متلاشی کردن ستون پنجم» و «سرانجام ستون پنجم» درج شده است. بخش دوم شامل پرونده‌های سران و دست‌اندرکاران به اصطلاح «ستون پنجم»، افراد مرتبط با آن‌ها و نیز مطلعین از موضوع است. پرونده‌های اصلی متعلق به حبیب‌الله نوبخت، برادران قشقایی، برادران فرزاد، پرویز وهاب‌زاده و محمدحسین حسام وزیری است.ادامه….
رویدادهای مختلف مربوط به ماجرای «ستون پنجم» مانند فرود چتربازان آلمانی در ایران و مخفی شدن‌شان و سپس دستگیری و بازجویی از آن‌ها توسط اطلاعات ارتش برتیانیا، دستگیری و بازجویی از آیت‌الله کاشانی، شرح شبکه‌های موازی عوامل آلمان در ایران و نقش افسران آلمانی چون فرانتس مایر و شولتسه هولتوس در هدایت کار در این بخش به تفصیل شرح داده شده است. کتاب ۳۸۸ صفحه ای ستون پنجم علاوه بر این‌که یک پژوهش تاریخی است، روشنگر بخشی از زوایای تاریک تاریخ معاصر ایران و شرح رویدادهای جنگ جهانی دوم و رقابت‌های دستگاه‌های جاسوسی دولت‌های متخاصم است.
اصطلاح ستون پنجم برای اولین بار در جریان جنگهای داخلی اسپانیا به کار گرفته شد. جنگ سه ساله اسپانیا (۱۹۳۶ – ۱۹۳۹ ) میان دولت چپگرای حاکم بر اسپانیا و نیروهای راستگرای ژنرال «فرانکو» درگرفت. دولت مزبور از ۱۹۳۱ که در اسپانیا حکومت جمهوری برقرار شد، قدرت را علیرغم مخالفت طیفی از نظامیان راستگرا و سیاستمدار ناراضی به دست گرفت. فرانکو که به جزایر قناری در شمال مراکش تبعید شده بود، در رأس نظامیان شورشی،‌ علیه جمهوریخواهان وارد جنگ شد. جمهوریخواهان در این جنگ که به سرعت به سراسر اسپانیا کشیده شد از حمایت استالین و فرانکو از حمایت هیتلر برخوردار بودند جنگ با شکست جمهوریخواهان و پیروزی فرانکو خاتمه یافت.
در ۱۹ ژوئیه ۱۹۳۹ که ژنرال فرانکو با ۲ ستون و از ۴ سمت به سوی مادرید به پیش می‌رفت، ژنرال امیلیومولا از فرماندهان ارشد وی جمله‌ای‌ را بر زبان جاری کرد که واژه «ستون پنجم» را وارد فرهنگ زبانها ساخت. او به تشریح وضعیت جنگ و موقعیت باقی مانده نیروهای وفادار به دولت چپگرای اسپانیا و همچنین قوای وفادار به فرانکو پرداخت و اعلام داشت «مادرید در حال حاضر توسط ۴ ستون نظامی در محاصره قرار دارد» هنگامی که از او سؤال شد که کدام یک از این ۴ ستون ‌در عملیات آزادسازی مادرید، پیشقدم خواهند شد، در پاسخ گفت: ستون پنجم! و وقتی مقصود از این کلمه را از وی جویا شدند، گفت «ستون پنجم نیروهای وفادار ولی مخفی ما هستند که در داخل شهر زمینه ورود نظامیان را به داخل شهر فراهم می‌آورند». مقصود او از این عبارت خائنینی بودند که در داخل شهر علیه مردم و به نفع دشمن فعالیت می کردند. از آن پس واژه «ستون پنجم» به عنوان یک لغت جدید وارد فرهنگ زبانها شد و به کسانی اطلاق گردید که بمانند مزدوران پنهان، جاسوسان و عوامل مخفی یک دولت در دولت دیگر یا عوامل پنهان یک دولت در یک حزب و سازمان به تحقق نقشه‌های خود مشغول می‌شوند.