ایران و دانش هسته ای

در حال حاضر بیش از ۴۰۰ نیروگاه هسته ای در جهان فعال می باشد و همچنین تعداد زیادی راکتور تحقیقاتی هم در جهت پیشبرد علوم و فنون مورد استفاده قرار می گیرند تا قافله علم و تکنولوژی را جلو ببرند. از سالها پیش قبل از وقوع انقلاب ایران فعالیت هسته ای در ایران با توجه به داستان ذیل شروع شد که تا کنون هم ادامه دارد. ایران بسیار علاقه مند به استفاده از انرژی هسته ای در جهت صلح آمیز آن می باشد. شاید افرادی فکر کنند که چه دلیلی باعث شد که کشورهای دارنده این تکنولوژی استراتژیک به کشورهای جهان سومی که در مدار آنها بودند یکسری امکانات هسته ای بدهد. در پاسخ به این سؤال باید گفت که اتم برای صلح در زمان ریاست جمهوری آیزنهاور مطرح شد. علت آن بود که وقتی آنها دو بمب در ژاپن (هیروشیما و ناکازاکی) انداختند در جامعه جهانی وجهه بدی پیدا کردند زیرا که یک کشتار جمعی در سطح چند صد هزار نفر را در یک لحظه انجام دادند، برای آن که آنها بتوانند این فضای مسموم به وجود آمده را تا حدودی تلطیف کنند، اصطلاح اتم برای صلح را به کار بردند و از این طریق دادن یک سری امکانات به کشورهایی که در مدار آنها (آمریکا) بود،اقدام کردند ، از جمله به ایران که در زمان شاه به عنوان عامل آمریکا و ژاندارم منطقه عمل می نمود. بهره برداری از انرژی هسته ای در ایران با خرید راکتور ۵ مگاواتی و نصب آن توسط آمریکاییها در سال ۱۳۴۶ هجری شمسی در دانشگاه تهران آغاز شد. به همین منظور سازمان انرژی اتمی در سال ۱۳۵۳ تأسیس و با گسترش سریع، عهده دار تعهدات سنگین ساخت چهار نیروگاه در بوشهر و دارخوین، ایجاد تأسیسات آب شیرین کن در بوشهر، تأمین سوخت و پشتیبانی تکنولوژیکی از نیروگاهها و قرارداد ساخت چهار نیروگاه دیگر در اصفهان و استان مرکزی شد. پس از تأسیس راکتور پنچ مگاواتی تهران در آن زمان دانشگاه تهران در زمینه علم و فناوری هسته ای فعال شد و تربیت دانشجو را شروع کرد. قبل از انقلاب، دانشگاه تهران فوق لیسانس مهندسی هسته ای ارائه می کرد. دانشگاه شیراز هم مهندسی هسته ای ارائه می کرد و تعداد قابل توجهی دانشجو به خارج از کشور اعزام شد. چون پروژه های فوق پروژه های عظیمی بودند و این امر از جهات تأمین نیازهای مالی و جهات اقتصادی و نیز مدیریتی حرکت بزرگی بود لذا ضرورت یافت که مدیریت یا سازمان جدیدی تحت عنوان سازمان انرژی اتمی ایران به وجود آید .اولین رئیس این سازمان دکتر اعتماد بود. تمامی امکانات متعلق به دانشگاه تهران بود و بخشهایی ، نظیر مرکز تحقیقات هسته ای از دانشگاه تهران منفک و به سازمان جدید واگذار شد. فناوری هسته ای در حکومت سابق در چارچوب برنامه ریزی توسعه اقتصادی، اجتماعی فرهنگی قرار گرفت. چون که در آن زمان هم برنامه های ۵ ساله مرسوم بود و سازمان برنامه و بودجه کشور را براساس برنامه ۵ ساله اداره می کرد. برای آن که کشور یک چشم انداز میان مدت در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و صنعتی داشته باشد، قراردادی با یک شرکت آمریکایی نیمه وابسته به دانشگاه استنفوردSRI (Stanford research institute) منعقد گردید. هر چند که این مؤسسه مستقل بود ولی چون منشأ آن استنفورد بود این نام را یدک می کشید. آنها یک مطالعه ۲۰ جلدی برنامه توسعه ایران را تهیه و تدوین کردند (SRI Report) و در آن توصیه کردند که ایران ۲۰ هزار مگاوات نیروگاه برق هسته ای داشته باشد. اگر ما آن توصیه را عمل می کردیم بایستی در سال ،۱۹۹۵ ۲۰ هزار مگاوات نیروگاه هسته ای می داشتیم. براساس آن توصیه ها ساخت دو نیروگاه با کمک آلمانیها در بوشهر شروع شد و دو نیروگاه قرار بود با کمک فرانسویها ساخته شود و جالب اینجاست که دولت آمریکا در سال ۱۹۷۵ میلادی مصوبه ای را گذراند که به آن اجازه می داد با ایران وارد معاملات تجاری در زمینه هسته ای شود. به این ترتیب همکاری با آلمانها و فرانسویها زودتر شروع شد و مرحله ساخت و تأسیس نیروگاه هسته ای آغاز شد و انگلیس و فرانسه بنا شد مرکز تحقیقات اصفهان را بنا کنند. لازم به توضیح می باشد که مرکز تحقیقات اصفهان هم در ارتباط با سیکل چرخه سوخت هسته ای بود، همان چیزی که الان پیرامون آن بحث زیادی است. وقتی که انقلاب شد تقریباً ۸۵ درصد کار فاز اول نیروگاه بوشهر و حدود ۶۵ درصد فاز دوم نیروگاه بوشهر پیشرفت کرده بود. پس در قبل از انقلاب براساس توجیهات علمی و در نظر گرفتن اراده سیاسی کشور قرار شد ۲۰ هزار مگاوات نیروگاه داشته باشیم. این نتیجه براساس محاسبات دقیق علمی و مقایسه هزینه فایده انجام گرفته بود. چیزی در برنامه ریزی انرژی وجود داردبه نام تنوع بخشی به منابع انرژی (Merits of energy mixing) یعنی این که کشوری نمی آید همه انرژی لازم کشور را از یک منبع تأمین کند. البته این که چه مقدار از چه منبعی، بستگی به شرایط و ویژگی های هر کشور دارد. به عنوان مثال تنوع انرژی ایران فرمولی دارد، ترکیه یک فرمول دیگری و آمریکا هم نوع دیگری دارد. اما این اصل برای همه کشورها صادق است. در چارچوب این مفهوم تنوع بخشی به منابع انرژی و محاسباتی که توسط SRI انجام شده بود توصیه کردند که برای ایران صرف می کند که ۲۰ هزار مگاوات نیروگاه هسته ای داشته باشد. قبل از انقلاب بیش از ۲ میلیارد دلار جهت احداث فاز ۱ و ۲ نیروگاه بوشهر هزینه شد که قرار بود در یک فاصله یک سال و نیم از آن زمان به بعد ابتدا فازیک و سپس فاز دوم نیروگاه بوشهر تحویل داده شود در ضمن قرار بود روزی ۲۰۰ هزار متر مکعب آب دریا شیرین شود ولی به هر حال بعد از انقلاب خصوصا با اصرار و پی گیری عجیب دییس وقت سازمان یعنی دکتر فریدون که از فعالان نهضت آزادی بود و در راستهای سیاست های دولت موقت در کل برنامه های سازمان انرژی اتمی تجدید نظر اساسی به عمل آمد. ایجاد تغییرات بنیادی در اهداف و وظایف سازمان انرژی اتمی ایران، سرلوحه اقدامات سازمان قرار گرفت. شاید اگر طبق همان روال پیش می رفتیم و با آلمانیها لغو قرارداد نمی کردیم در حال حاضر بیش از ۲۵ سال تجربه اندوزی در تکنولوژی هسته ای داشتیم ، حداقل ۲۵ سال تجربه maitenance یعنی تجربه نگهداری یک نیروگاه را داشتیم یعنی ما متخصصین با ۲۵ سال تجربه داشتیم و این یک سرمایه عظیم بود. پس از انقلاب و شروع جنگ وظیفه فقط نگهداری از ساختمانها و تأسیسات ساخته شده بود که البته در حین جنگ بعضی از قسمتهای آن آسیب هم دید. با این حال طرح تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر با توجه به این که فقط روسها مایل به همکاری بودند با تکنولوژی راکتورهای روسیWWER در سال ۱۹۹۶ آغاز گردید که در سال ۲۰۰۶ به اتمام خواهد رسید. دلیل طولانی شدن پروژه به تفاوت دو تکنولوژی مختلف آلمانی و روسی برمی گردد شاید اگر یک نیروگاه ۱۰۰۰ مگاواتی دیگر را روسها از پایه شروع کنند ۵ ساله تحویل دهند همان طوری که برای چینی ها در حال انجام هستند. البته ظرفیت قابل نصب در منطقه ۴۰۰۰ مگاوات می باشد ولی ظرفیت طرح مذکور (فاز یک بوشهر) ۱۰۰۰ مگاوات می باشد که طراح و پیمانکار آن روسها بوده که در آِینده خیلی نزدیک (۲۰۰۶) به بهره برداری می رسد. علاوه بر نیروگاه بوشهر سازمان انرژی هسته ای دارای فعالیتهای صنعتی، پژوهشی، تولید و آموزشی بسیاری است که می توان به ایجاد مرکز تحقیقات بنیادی هسته ای در اصفهان، آموزش و جذب انواع تخصص های صنعت هسته ای، گسترش خدمات پرتودهی تابش گاما، استفاده از تکنیک های هسته ای در اصلاح بذر نباتات در کشاورزی، ساخت چشمه های صنعتی پرتوزا و گسترش آن در صنعت، تولید رادیو داروها و رادیوایزوتوپ ها، انجام عملیات اکتشاف اورانیوم، ایجاد کارخانه کیک زرد، انتقال تکنولوژی لیزر و ساخت انواع کریستال های یاگ مورد استفاده در آن، ارائه دوره های آموزشی حفاظت در برابر اشعه و ... از مجموعه فعالیتهای متنوع سازمان انرژی اتمی ایران در نیل به علوم و فنون صلح آمیز هسته ای می باشند. در ضمن جهت استفاده از توصیه ها و استفاده از خدمات آژانس بین المللی انرژی اتمی IAEA روابط گسترده ای با آن در جهت ایجاد شرایط لازم برای همکاری کارشناسان آژانس مذکور در فعالیتهای مختلف طرح تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر و جذب همکاریهای فنی برقرار گردیده است. این امر ضمن ایجاد اطمینان جهت هر چه بیشتر ایمن شدن نیروگاه و بروز هرگونه زمینه احتمالی برای زیر سؤال رفتن نیروگاه اتمی بوشهر در زمان راه اندازی و بهره برداری را غیرممکن خواهد ساخت. در زمینه انتقال و توسعه فناوری چرخه سوخت هسته ای به رغم فسخ یک طرفه قرارداد از سوی پیمانکار چینی با اتکاء به نیروها و امکانات تخصصی داخلی عملیات اجرایی پروژه های تأسیسات تبدیل اورانیوم UCF و کارخانه تأسیسات تولید زیرکونیوم Zpp آغاز و از پیشرفت فیزیکی مناسبی برخوردار می باشد. اگر بخواهیم به تعداد کمی از فعالیتهای سازمان انرژی اتمی ایران اشاره کنیم بایدبگوییم که کارخانه نیمه صنعتی تولید کیک زرد راه اندازی و بهره برداری شده است. ذخایر جدید اورانیوم به صورت ذخایر معدنی و استدلالی کشف شده است. انواع لیزرهای مورد نیاز کشور ساخته شده اند و همچنین نظارت بر ورود ضایعات فلزی به طور سیستماتیک در کلیه گمرکات کشور. در این رابطه تعدادی سیستم مکانیزه و مدرن تحت عنوان «دروازه ایمنی» جهت کنترل پرتوزایی ضایعات فلزی که توسط وسایل نقلیه سنگین حمل می گردند، بدون نیاز به تخلیه بار، خریداری شد که در گمرکات مختلف کشور از قبیل تهران، آستارا، جلفا و ... نصب و راه اندازی شده است. از جمله دیگر فعالیتها ،می توان به انجام بازرسی دوره ای از مراکز تولید و کاربرد پرتوهای یونساز و غیریونساز، بازرسی از مبادی ورود کالا ، محل و توزیع مواد پرتوزا و ... را نام برد. کارهای دیگری مانند اقدام به گسترش شبکه هشدار آنی مواد پرتوزا(EWERMS) از تعداد ۱۰ ایستگاه به بیش از ۵۰ ایستگاه در سطح کشور به منظور پیش بینی ریزش های جوی مواد پرتوزا ناشی از وقوع حوادث هسته ای در دیگر کشورها با ارائه خدمات دزیمتری فیلم بج در سطح گسترده تر از دیگر فعالیتهای این سازمان در بخش هسته ای است. اگر بخواهیم کمی عمیق تر به این فعالیتها نگاه کنیم فرصت و زمان بسیاری را طلب خواهد کرد ولی می شود خلاصه وار در زمینه تعدادی از فعالیتهای مهم و صنعتی مطالبی را بیان نمود و زحماتی که توسط متخصصان داخلی کشیده شده است را ارج نهاد. طرح UCF حدود ۱۳ قبل براساس قراردادی که معاونت تولید سوخت هسته ای با طرف چینی منعقد کرده بود باید به پایان می رسید ولی بنا به دلایلی طرف خارجی پس از تحویل یک سری مدارک، نصب و راه اندازی را بنا به ادعاهای بی اساس انجام نداد و به ناچار پرسنل ایرانی که روی چرخه سوخت کار کرده بودند با زحمت بسیار توانستند ساخت و نصب تعدادی از تجهیزات و نهایتاً راه اندازی تعدادی از خطوط فرآیندی اصلی طرح UCF را انجام دهند لازم به توضیح می باشد که فرآیند تولید ۲UO (میله سوخت مورد مصرف در راکتور) بخشی از فرآیند پیچیده UCF می باشد. این طرح به عنوان یکی از طرح های مهم و ملی کشور و مایه افتخار می باشد. این طرح از چندین پروژه مهم تشکیل شده است و اهداف اصلی آن عبارتند از تولید ۲UO طبیعی و غنی شده و اورانیوم طبیعی و غنی شده، در واقع این طرح از چند پروژه مهم هسته ای و غیرهسته ای تشکیل شده است که مرکز اصلی فعالیت آن در شهر اصفهان می باشد. از دیگر فعالیتهای مهم طرح تجهیز ذخایر اورانیوم در ۴۰ کیلومتری روستای ساغند یزد در کویر مرکزی ایران می باشد. فعالیتهای اجرایی این طرح با هدف استخراج سالانه ۱۲۰۰۰۰ تن کانی سنگ اورانیوم مورد نیاز چرخه سیکل سوخت هسته ای در محدوده ای به وسعت ۲۰ هکتار که در حال اجراست و همچنین از سال ۸۶ تا پایان دوره بهره برداری سالانه از طریق اجرای پروژه اکتشاف حین استخراج ۴۰ هزار تن به ذخیره قطعی فعلی افزوده خواهد شد. فقط اشاره کوتاهی کنیم که استخراج اورانیوم از عمق ۳۵۰ متری سطح زمین انجام می گیرد که تکنولوژی بالایی را طلب می کند و نشان دهنده پیشرفت های زیاد ایران در تجهیز معادن اورانیوم خود می باشد. از دیگر پروژه ها که تجربه مناسبی را برای کارشناسان ایرانی و آموزش آنها در یک زمینه خاص از تکنولوژی هسته ای فراهم آورد پروژه ملی قطران (آب سنگین) اراک می باشد، که در سایت هسته ای ۳۰۰ هکتاری خنداب در ۷۵ کیلومتری اراک ساخته شد که کارهای کارشناسی در زمینه های مهندسی از سال ۱۳۷۲ شروع و کار اصلی ساختمانی و نصب آن در سال ۱۳۸۰ آغاز شده و تاکنون ۸۰% پیشرفت داشته است. پروژه قطران تماماً توسط متخصصین و کارشناسان ایرانی طراحی و ساخته شده است. در این مجتمع دو روش تبادل دودمایی آب- سولفید هیدروژن مورد استفاده قرار می گیرد که محصول نهایی آن ۱۶ تن آب سنگین با خلوص ۸/۹۹ درصد است. لازم به ذکر می باشد که این روش برای اولین بار در سال ۱۹۵۲ با ۴۹۰ تن در سال در آمریکا به کار گرفته شد. پروژه قطران در راستای طرح ساخت راکتور تحقیقاتی ۴۰ مگاواتی قرار می گیرد که قرار است با بالاترین استانداردهای هسته ای با اخذ مجوز از آژانس عملیات اجرایی پروژه آغاز شود. با توجه به توضیحاتی مختصر فوق می توان ادعا کرد که تکنولوژی هسته ای، صنعتی بسی عظیم و پیچیده است که برای رشد در یک کشور نیاز به بستر مناسب و همچنین عزم و اراده ای خلل ناپذیری را طلب می کند. زیرا که توان یک کشور در جهت دستیابی به کاربردهای صلح آمیز تکنولوژی هسته ای نمایانگر توان علمی، تکنولوژیکی و پیشرفت های آن کشور در علوم مختلف می باشد ایران که جزو پیمان منع گسترش سلاح های هسته ایNPT می باشد استفاده از تکنولوژی هسته ای صلح آمیز را حق مسلم قانونی خود می داند و نکته دوم این که گسترش سلاح هسته ای در دنیا خطرناک و فاجعه آمیز است و این دو هیچ منافاتی با یکدیگر ندارند. آمریکاییها این ادعا را دارند که اگر ایران به دانش و فناوری هسته ای دست پیدا کند و بر اثر ممارست تجربه هسته ای لازم را کسب کند بالقوه دارای توان هسته ای می شود. این از دید آنهاست، اگر این گونه باشد باید تمام دانشگاههای دنیا را بست حداقل دانشگاههایی که در مدار آمریکا نیستند ،این تفکر استدلال و منطق درستی را به عنوان پشتوانه ندارد. ایران هم به عنوان کشوری که عضو آژانس بین المللی انرژی اتمی بوده و پایبند به قوانین وضع شده در پیمان NPT است حق دارد که از این تکنولوژی در جهت مصارف صلح آمیز که از اهداف آن می باشد استفاده نماید. جامعه جهانی هم باید پذیرای این موضوع باشد چرا که در غیر این صورت دارای برخوردی دوگانه، کشورهای عضو NPT شده است.تکنولوژی هسته ای تنها عرصه تولید انرژی هسته ای نیست بلکه عرصه رشد علم و فناوری به معنای اعم آن است زیرا زمینه تحقیق و ابداع را به طرز وسیعی برای مهندسان و دانشمندان ما فراهم می سازد. جالب این که حتی کسانی که خود را طرفدار نظام جمهوری اسلامی نمی دانند رشد این زمینه فناوری و علم را برای کشورمان ضروری می شمارند. دکتر اکبر اعتماد اولین رئیس سازمان انرژی اتمی در دوران قبل از انقلاب در مصاحبه های جداگانه ای با همشهری دیپلماتیک و خبرگزاری مهر گفت که اگر او هم جای مسئولان جمهوری اسلامی بود با تمام توان در راه توسعه این تکنولوژی کوشش می کرد و حتی آرزوی خود برای مشاهده دستاوردهای نسل نو دانشمندان هسته ای ایران را صراحتاً ابراز کرد.